سازمان بهداشت جهانی بهنجاری را سلامت کامل جسمانی، روانی و اجتماعی می­داند. سلامت روانی مستلزم فقدان اختلال روانی است و اختلال روانی، الگوی روان­شناختی یا رفتاری است که با ناراحتی یا افزایش قابل توجه رنج، درد، ناتوانی یا از دست دادن اختیار عمل مشخص می­شود. دو مورد از شایع­ترین اختلالات روانی اضطراب و افسردگی می­باشند. در بین دوازده اختلال اضطرابی فهرست شده در ویرایش پنجم کتابچه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، اختلال اضطراب فراگیر جزء شایع­ترین اختلالات است.

یکی از شایع­ترین اختلال­های روانی اختلال اضطراب فراگیر است که با نگرانی مفرط و غیرقابل کنترل مشخص می­شود و همراه با نشانه­های جسمانی است. برخلاف سایر اختلالات اضطرابی، اختلال اضطراب فراگیر شامل نگرانی مبهم در غیاب اشیاء، محرک­ها و موقعیت­های خاص است. ویژگی­های اصلی اختلال اضطراب فراگیر شامل نگرانی شدید درمورد چندیدن رویداد یا فعالیت دراکثر روزها حداقل به مدت ۶ ماه، اختلال در عملکرد اجتماعی و شغلی، دشواری در کنتر نگرانی و فراوانی، شدت و مدت نگرانی فراتر از احتمال وقایع تهدیدزا است.

اکثر پژوهش­های همه­گیرشناسی در ایران اضطراب فراگیر را به­عنوان شایع­ترین اختلال اضطراب مطرح کردند.

باتوجه به سیر مزمن، شیوع بالا و همراهی اختلال اضطراب فراگیر با سایر اختلال­های روان­شناختی، این اختلال به­عنوان یکی از مهم­ترین اختلال­های ناتوان­کننده بزرگ­سالان شناخته شده است. میزان اختلال اضطراب در جامعه ایران را بین ۱۵–۷ درصد گزارش کرده­اند، در حالی که این میزان در دانشجویان بین ۲۰– ۱۲ درصد می­باشد .

اضطراب ورزشی

اجرای مهارت­های ورزشی اغلب متأثر از سه بعد اصلی است که شامل ویژگی­های تکنیکی و تاکتیکی، ویژگی­های جسمانی و ویژگی­های ذهنی و ورانی می­باشد. هر ورزشکار به­منظور اجرای بهترین سطح عملکرد خود نیازمند سود جستن از آمادگی مناسب در هر کدام از حوزه­های فوق می­باشد. در هنگام مسابقه و به­­ویژه مسابقاتی که نتایج آن­ها مهم تلقی می­شود، نقش مهارت­ها و ویژگی­های ذهنی پررنگ­تر می­شوند. این مهارت­ها می­تواند شامل مواردی چون کنترل اضطراب، تمرکز، بازیابی تمرکز، انگیزه، طرح مسابقه و موارد دیگر شوند (کاراگئور گیس، تری، ۲۰۱۱).

یکی از متغیرهایی که با  عملکرد ورزشی ارتباط نزدیکی دارد، اضطراب ورزشی است که در رقابت­های ورزشی ظاهر می­گردد. یافته­ها به رابطۀ میان اضطراب و عملکرد تأکید می­کنند و حاکی از تأثیر منفی اضطراب بر عملکرد ورزشکران می­باشند. اضطراب ورزشی عملکرد ورزشکاران را تحت تأثیر قرار می­دهد و هر چه میزان اضطراب بالاتر باشد، عملکرد ورزشکاران نیز در حین رقابت پایین­تر خواهد آمد (پین و دونافی، ۲۰۱۰).

ارتباط اضطراب با عملکرد یکی از مباحث مورد توجه در علم روان­شناسی ورزشی است که از حدود یک­صد سال پیش تا کنون مورد توجه بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است. در سطوح بالای بسیاری از ورزش­ها تفاوت ناچیزی میان سطح مهارت­های فنی شرکت­کنندگان وجود دارد؛ بنابراین در اغلب موارد، توانایی کنترل اضطراب است که برنده را از بازنده جدا می­کند (کاراگئور گیس و تری، ۲۰۱۱).

روان­شناسان ورزش و تمرین طی سال­های متمادی ارتباط میان اضطراب و عملکرد را مطالعه کرده­اند و جنبه­هایی از فرآیندی را که به افراد در روان­افزایی و اجرای بهتر به­جای روان­فرسایی و اجرای ضعیف کمک می­کند را روشن ساختند، اوایل روان­شناسان رابطۀ خطی و مستقیمی میان  اضطراب و عملکرد تصور می­کردند (اسپنس واسپنس، ۱۹۶۶). بر اساس این دیدگاه که تئوری سائق نامیده می­شود، همچنان که اضطراب حالتی فرد بالا می­رود عملکرد او نیز بهتر می­شود. یعنی ورزشکاری که انگیختگی و اضطراب بیشتری دارد، اجرای بهتری را از خود نشان می­دهد. البته، اغلب ورزشکاران نیز موقعیت­هایی را به یاد می­آورند که در آن­ها بیش از حد برانگیخته یا مضطرب شده­اند و آنگاه عملکرد ضعیف­تری داشته­اند. پژوهش­های علمی اندکی در حمایت از نظریه سائق وجود دارد که در نتیجه باعث به­وجود آمودن نظریۀ یو وارونه گردید. این نظریه بیان می­کند که در سطوح پایین انگیختگی و اضطراب، عملکرد پایین­تر از میانگین خواهد بود و ورزشکار یا تمرین­کننده در این حالت از نظر روانی آماده نیست. هنگامی که انگیختگی افزایش می­یابد، عملکرد تا نقطۀ بهینه که بهترین عملکرد را نتیجه می­دهد، افزایش می­یابد. اما افزایش بیشتر در انگیختگی موجب زوال عملکرد می­شود. بنابراین این نظریه با یوی وارونه نشان داده می­شود که عملکرد بالا را در سطح بهینۀ انگیختگی به عملکرد ضعیف­تر را در سطوح پایین یا بسیار بالای انگیختگی منعکس می­کند (واینبگر و گولد، ۲۰۱۴).

اضطراب متشکل از دو بُعد شناختی و جسمانی است که مؤلفۀ شناختی اضطراب، بخش ذهنی اضطراب است و با ارزشیابی نفی و انتظارات منفی اجرا به وجود می­آید. در حالی که مؤلفۀ بدنی اضطراب حالتی عنصر فیزیولوژیک و عاطفی اضطراب است و به احساسات افراد از حالت فیزیولوژیک آن­ها در پاسخ به فشار روانی که آن­ها تجربه می­کنند، ارتباط دارد (رابرتز، اسپینک و پمبرتون، ۱۹۹۹).

طرحواره درمانی و اثربخشی آن بر اضطراب ورزشی

یکی از روش­هایی که اخیراً در درمان و برطرف کردن اضطراب و هیجانات ناسازگار مورد استفاده قرار می­گیرد، طرحواره­درمانی است. طرحواره­درمانی توسط یانگ  (۱۹۹۰)  به­وجود آمد و درمانی نوین و یکپارچه است که عمدتاً بر اساس گسترش مفاهیم شناختی – رفتاری، دلبستگی، گشتالت، روابط شیء و روان­کاوی در قالب یک مدل درمانی و مفهومی شکل گرفته است. یانگ یا یکپارچه­سازی تکنیک­های مختلف در قالب یک نظریۀ منسجم، طرحواره­درمانی را به­وجود آورد و این روش بسته به مشکل بیمار می­تواند به­صورت کوتاه­مدت، میان­مدت و بلندمدت به­کار گرفته شود. طرحواره­درمانی بر پایۀ رفتار درمانی شناختی کلاسیک بنا شده و با تأکید بیشتر بر ریشه­های تحولی مشکلات روان­شناختی در دوران کودکی و نوجوانی و استفاده از تکنیک­ها و مفاهیم مربوط به سبک­های مقابله­ای پیش می­رود. هدف در این رویکرد شناسایی طرحواره­های ناسازگار و برطرف کردن آن­ها می­باشد. یانگ آن دسته از طرحواره­ها را که منجر به شکل­گیری مشکلات روان­شناختی می­شوند را طرحواره­های ناسازگار اولیه می­نامد و معتقد است طرحواره­ها، به الگوی خود تداوم­بخش از خاطرات، هیجانات، شناخت­ها، حواس و ادراکات اطلاق می­شود که رفتارها را هدایت می­کنند. مفید بودن طرحواره­درمانی در درمان افسردگی، اضطراب مزمن، اختلالات خوردن، مشکلات شدید زناشویی و مشکلات رایج در تداوم روابط صمیمی تأکید شده است (یانگ، کلاسکو و ویشاز؛ ۲۰۰۳).

طرحواره­درمانی به بررسی باورهای غلط افراد می­پردازد و درخصوص تغییر این باورها، اقداماتی را انجام می­دهد. در محیط ورزشی نیز، باورهای غلط می­تواند برای ورزشکاران وجود داشته باشد و این باورها می­توانند به ویژگی­های ورزشی حریف، رقابت و... تعمیم داده شود. به­عنوان مثال، ورزشکار تنیس روی میزی که باور دارد به افراد چپ دست می­بازد و یا تکواندو کاری که معتقد است هرگاه از توبوک قرمز استفاده می­کند، می­بازد. بنابراین، به­نظر می­رسد که استفاده از طرحواره­درمانی برای ورزشکاران و به منظور تغییر باورهای اشتباه آنان بتواند مرثر باشد. در همین راستا، خورشید­زاده، برجعلی، سهرابی و دلاور (۲۰۱۱) اظهار داشتند که طرحواره­درمانی در درمان اختلال اضطراب اجتماعی در زنان از کارایی و اثربخشی لازم برخوردار است و سبب کاهش معنادار سطح اضطراب در این افراد می­شود. همچنین هانت  و همکاران (۲۰۰۷) در یک مطالعۀ مروری نظام­مند دریافت که علائم اضطراب فراگیر از طریق رویکردهای شناختی رفتاری کاهش یافته­اند و این رویکردها مؤثرتر از درمان معمولی هستند. مطالعات مروری دیگری نشان دد که علاوه بر آرام­سازی کاربردی، تمرینان شناختی­رفتاری در درمان اختلال اضطراب فراگیر مؤثر هستند (گورمان، ۲۰۰۳؛ سیو و چامبلس، ۲۰۰۷).

همچنین حمزه و نوابی نژاد و شفیع آبادی (۱۳۹۵)    در تحقیقی دریافتند که که اجرای هر سه روش طرحواره درمانی، آرام­سازی کاربردی و تصویرسازی ذهنی در کاهش اضطراب حالتی­شناختی مؤثر بوده است، که طرحواره درمانی مؤثرترین روش در کاهش اضطراب حالتی رقابتی بود و باعث بیشترین کاهش میزان اضطراب­شناختی در ورزشکاران نخبه در مقایسه با دو روش دیگر گردید.

سید محمد رضا حسینی /کارشناسی ارشد روانشناسی  بالینی/هیات پزشکی ورزشی استان خوزستان

منابع :

1. Gorman, J. M. (۲۰۰۳). Treating generalized anxiety disorder. Journal of Clinical Psychiatry, ۶۴(۱) , ۲۴- ۲۹.
2. Hamzeh, H., Navabi Nejad, Sh., and Shafiabadi, A. (۲۰۱۷). Comparison of Schema Therapy, Applied Relaxation and Mental Imagery Effectiveness to Reduce Cognitive State Anxiety of Elite Athletes. Journal of Sport Psychology Studies, ۱۸; Pp: ۱۲۹-۱۴۴. In Persian  
3. Hunot, V., Churchill, R., Silva de Lima, M., & Teixeira, V. (۲۰۰۷). Psychological therapies for generalised anxiety disorder. Cochrane Database Syst Rev, ۱. 
4. Karageorghis, C., & Terry, P. (۲۰۱۱). Inside sport psychology: Human Kinetics.
5. Khorshidzadeh, M., Borjali, A., Sohrabi, F., & Delavar, A. (۲۰۱۱). The effectiveness of schema therapy on female with social anxiety disorder. Counseling and psychology studies, ۱ (۲) , ۵-۲۴
6. Maleki Z, Naderi I, Ashoori J, Zahedi. The effect of schema therapy on reducing symptoms of anxiety and depression in nursing and midwifery students. Journal of Medical Education and Development. ۲۰۱۵; ۱۰(۱) : ۴۷-۵۶
7. Payne, R. A., & Donaghy, M. (۲۰۱۰). Relaxation techniques: A practical handbook for the health care professional: Elsevier Health Sciences.
8. Roberts, G. C., Spink, K .S., & Pemberton, C. L. (۱۹۹۹). Learning experiences in sport psychology: Human Kinetics ۱.
9. Siev, J., & Chambless, D. L. (۲۰۰۷). Specificity of treatment effects: cognitive therapy and relaxation for generalized anxiety and panic disorders. Journal of consulting and clinical psychology, ۷۵(۴) , ۵۱۳.
10. Spence, J. T., & Spence, K. W. (۱۹۶۶). The motivational components of manifest anxiety: Drive and drive stimuli. Anxiety and behavior, ۲۹۱- ۳۲۶.
11. Weinberg, R. S., & Gould, D. (۲۰۱۴). Foundations of Sport and Exercise Psychology, ۶E: Human Kinetics.
12. Young, J. (۱۹۹۰). Cognitive therapy for personality disorders: a schema-focused approach. Florida: Professional resource exchange. Inc (Links).
13. Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (۲۰۰۳). Schema therapy: A practitioner's guide: Guilford Press.