پس از یائسگی طبیعی، میزان از دست رفتن استخوان بطور متوسط 1-2% در سال می باشد. زمینه ژنتیکی، سبک زندگی، عادات غذایی، بیماری های همراه و سن یائسگی عوامل اصلی تعیین کننده پوکی استخوان هستند. بعنوان مثال، دریافت ویتامین D، مصرف چای، سطح روی در بدن، پروتئین های سویا، فعالیت جسمانی، BMI، سطح تحصیلات با تراکم معدنی استخوان ارتباط مستقیم و سیگار، سابقه سنگ ادراری، دیابت، پرکاری تیرویید، تالاسمی، همودیالیز و مصرف کورتون با تراکم استخوان نسبت عکس دارند. همچنین میزان توده استخوانی با رنگ پوست رابطه دارد. سیاه پوستان توده استخوانی بیشتری دارند. همچنین یائسگی زودرس  عامل مهمی برای پوکی استخوان می باشد. از آنجاییکه در یائسگی  میزان هورمون استروژن کاهش می یابد و پوکی استخوان از اثرات دیررس کمبود استروژن است. در حالیکه علایم وازوموتور از اثرات زودرس کمبود استروژن است.

علایم بالینی پوکی استخوان یا استئوپروز:

تا وقتی که شکستگی استخوان ایجاد نشود، فرد مبتلا به استئوپروز هیچ علامتی ندارد و گاها افراد از درد کمر، لگن و اندام تحتانی شاکی هستند. شکستگی ممکن است در هر قسمتی از اسکلت اتفاق افتد ولی شایع ترین محل شکستگی عبارتند از : ستون فقرات، گردن فمور و مچ دست.

علایم مرتبط با استئوپروز:

1-کمر درد، کاهش قد وکاهش تحرک:

شایع ترین محل شکستگی، محل آخرین مهره سینه ای تا سومین مهره کمری است.

2- شکستگی قسمت تحتانی ساعد:

در خانم های سفید پوست از 35-65 سالگی، احتمال شکستگی 10 برابر افزایش می یابد.

3- شکستگی سر استخوان ران: 80 % این شکستگی ها با پوکی استخوان ارتباط دارد

4- افتادن دندان ها

توصیه های لازم:

n     در تمام خانم ها در سن یائسگی سطح ویتامین D، کلسیم و روی در بدن اندازه گیری شود.

n     عکسبر داری از مهره ها در صورت وجود علایم و گاها در نبود آن انجام شود.

n     اندازه گیری دانسیته استخوانی در موارد زیر انجام شود:

1-    تمام خانم های بالای 65 سال

2-    تمام خانم های زیر 65 سال که یک یا چند عامل شکستگی غیر از یائسگی دارند

3-    تمام خانم های دچار یائسگی زودرس

4-    وجود عکسبرداری غیر طبیعی مهره

5-    بیمارانیکه تحت درمان طولانی مدت با کورتون هستند

6-    افرادی که مبتلا به پرکاری غده پارا تیرویید بصورت اولیه هستند.

n     مصرف روزانه شیر و لبنیات درسنین قبل از یائسگی   نقش مهمی را درجلوگیری از پوکی استخوان دردوران یائسگی ایفا می کند.

هدف از درمان پوکی استخوان :

هدف از درمان پوکی استخوان، افزایش تراکم استخوانی وکاهش میزان شکستگی های استخوانی است. دارو های مورد استفاده در پوکی استخوان میزان استخوانسازی را افزایش می دهد. درمان ها شامل هورمون درمانی با استروژن و داروهای هم خانواده استروژن، کلسیم و ویتامین D می باشد. در حال حاضر توصیه می شود افراد بالای 70 سال باید 800 واحد ویتامین D را به مکمل کلسیم بیافزایند. نهایتا تجویز 400 واحد ویتامین D به زنان بالای 70 سال میزان شاخص های متابولیزم ویتامین D و کلسیم را به حد بزرگسالان جوان می رساند و تراکم استخوان را در گردن ران افزایش می دهد.               

اثر مفید ویتامین D تکمیلی در زنان مسن آشکار است و فقدان عوارض جانبی در مصرف با مقادیر کم باعث شده، تا تجویز تکمیلی ویتامین D به عنوان بخشی از برنامه کلی پیشگیری از پوکی استخوان در زنان جوان تر توصیه شود.

از طرفی  بی تحرکی باعث تخریب اسکلتی و عضلانی می شود. ورزشهایی که باعث تحمل وزن توسط استخوان می شوند از ارزش بیشتری برخوردار هستند. البته نه تنها ورزشهای متحمل وزن به وضوح تراکم استخوانی را بهبود می بخشند، بلکه هر فعالیتی که استخوان یا عضلات را تحت فشار بگذارد می تواند تراکم استخوانی را افزایش دهد. به عنوان مثال در شناگران محتوای میزان استخوانی استخوانهای مهره، از افراد هم سن بی تحرک بیشتر است. البته تمرینات قدرتی بیشترین تاثیر را روی توده استخوانی دارند.

همینطور در تحقیقات بعمل آمده بر روی زنانی که به تازگی یائسه شده اند و برنامه ورزشی خاصی نداشته و هورمون درمانی هم نمی شدند ولی در هفته 4 ساعت پیاده روی داشتند، خطر شکستگی هیپ در مقایسه با زنانی که کمتر از یکساعت در هفته پیاده روی می کردند به میزان قابل توجهی کاهش داشت.

نتیجه کلی:

برای تقویت بهتر عصبی-عضلانی توصیه می شود که افراد مسن، ورزش با شدت متوسط را یک تا دو بار در هفته انجام دهند.

نکات مهمی که به بیماران دچار پوکی استخوان در ارتباط با ورزش توصیه می شود.

1-    هیچگاه برنامه های ورزشی شدید و غیر مفرح توصیه نمی شود. توصیه می گردد برنامه های منظم ورزشی، طولانی و متناوب باشند. برای افراد مسن خانه نشین و یا کم تحرک برنامه های پیاده روی، نرمش های سبک یا برنامه های مفرح و غیر اجباری توصیه می شود. اگر بیمار بعد از چند ماه تمایل به انجام بر نامه های ورزشی قوی تری دارد بهتر است با فیزیوتراپ جهت آموزش مشاوره کند.

  2-باید توانایی فرد را در انجام کارهای روزمره افزایش و از طرفی خطر افتادن و شکستگی بعدی را کاهش داد. در بیماران با پوکی استخوان در مهره بدترین نوع ورزش، زمانی است که فشار روی قسمت جلویی مهره وارد شود. بعنوان مثال حرکات با خم شدن کمر نباید انجام شوند. توصیه می شود بیمار در زمانی که کمرش را خم کرده، وزنه ای حتی سبک را هم بلند نکند. زیرا با توجه به قانون اهرم فشار وارده به مهره افزایش می یابد. چون در برنامه های با خم شدن های مکرر افزایش تغییرات ظاهری مهره وجود دارد.

3-تحقیقات نشان داده اند که انجام ورزش ها با تقویت عضلات اکستانسور کمر در کاهش درد و بهبود فعالیت مفید می باشد. برای کاهش خطر افتادن، توصیه به تقویت عضلات اندام تحتانی شامل عضلات چهار سر ران و ساق می شود. برای جلب همکاری بیماران و نتیجه گیری بهتر لازم است برنامه های فوق با مشاوره فیزیوتراپ با تجربه صورت گیرد. حتی در بیمارانی که تمایل به برنامه های گروهی ندارند. باید آموزش لازم برای انجام ورزش در منزل داده شود.

دکتر مریم اسدی / نایب ریس بانوان   هیات پزشکی ورزشی گیلان