نوروفیدبک فرآیندی است که بر اساس آن فرد یاد می گیرد تا برخی از ویژگی های امواج مغزی خود نظیر فرکانس، دامنه و نظیر آن را کنترل نماید. مبنای تغییر در این روش شرطی سازی عامل است که فرد از طریق ایجاد رابطه میان امواج مغزی و بازخوردی که دریافت می کند قادر به کنترل امواج مغزی خود می گردد (ورنون، ۲۰۰۵). توجیه زیربنایی استفاده از این روش براساس وجود همبستگی میان الگوی فعالیت های قشر مغزی و برخی جنبه های مختلف رفتاری است. بر این اساس افراد در شرایطی که برخی از الگوهای فعالیت قشری مغز فعال هستند، می توانند به کار کردهای مغزی مطلوب و در نتیجه عملکرد بهینه برسند (گروزیلر، ۲۰۱۴).

اثربخشی استفاده از نوروفیدبک در طول سال های اخیر در حیطه های درمانی و غیر درمانی متعددی بررسی گردیده است. از جمله این موارد می توان به استفاده از روش های نوروفیدبک در بهبود عملکرد حرکتی افراد اشاره نمود که با توجه به گستردگی مهارت های حرکتی در حیطه هایی مختلفی نظیر ورزشی (لندرز و همکاران، ۱۹۹۱)، حرکات نمایشی و توانبخشی مورد استفاده قرار گرفته است (هاموند، ۲۰۰۷ و گروزیلر، ۲۰۱۳).

متخصصان علوم ورزشی پیوسته به دنبال ارتقاء عملکرد ورزشی ورزشکاران در رشته های مختلف می باشند. عملکرد بهینه در شرایطی رخ خواهد داد که مغز نیز بهترین کارایی را با بهترین استفاده از منابع خود داشته باشد. . یکی از شیوه های سنجش عملکرد بررسی امواج الکتریکی مغز است. از آنجایی که امواج مغزی اطلاعاتی درباره فعالیت مغزی ارائه می کنند به آن بازخورد عصبی یا نوروفیدبک گفته می شود. نوروفیدبک نوعی از بیوفیدبک است که فرد بازخوردهایی از سیگنال های مربوط به فعالیت های عصبی زیر سطح هوشیار خود را دریافت می کند. عموماً به دلیل عدم آگاهی از الگوهای امواج مغزی، افراد قادر به تغییر آنها نمی باشند اما با مشاهده نمایش این امواج روی صفحه کامپیوتر، فرد توانایی تغییر و اثرگذاری بر آنها را کسب می کند. درنهایت فرد قادر خواهد بود تا پاسخ های فیزیولوژیک نادرست در فعالیت های روزانه را درک کرده و پاسخ های سالمتری جایگزین آنها نماید (هاموند، ۲۰۰۶).

عملکرد بهینه به معنی رسیدن به بیشترین کارایی با صرف کمترین انرژی است و در صورتی اتفاق می افتد که مغز بتواند از منابع خود بهترین استفاده را ببرد (آرانی، رستمی و نصرآبادی، ۲۰۱۰).

استفاده از نوروفیدبک در حوزه علوم ورزشی و ارتقاء عملکرد ورزشکاران راهی طولانی در پیش دارد. ورزش های مختلف مطالبات مغزی متفاوتی دارند. مطالعات درباره الگوهای امواج مغزی مرتبط با اوج عملکرد در رشته های مختلف رو به افزایش است. چنین پژوهش هایی اطلاعات مهمی درباره استفاده از آموزش نوروفیدبک به منظور ارتقاء اوج عملکرد ارائه می دهند (هاموند، ۲۰۰۷).

نیتچ  و همکاران اولین بار به مطالعه تأثیر افزایش تحریک پذیری قشر حرکتی از طریق تحریک مستقیم همزمان بر زمان واکنش سریالی پرداختند. نتایج نشان داد با افزایش تحریک پذیری عملکرد افراد در تکلیف زمان واکنش سریالی بهبود یافت (نیتچ و همکاران، ۲۰۰۳).

علاوه بر این بوید و همکاران نیز نشان دادند با افزایش تحریک پذیری قشر پیش حرکتی، تثبیت حافظه تکلیف پیگردی در مرحله یادداری افزایش پیدا می کند (بوید و لینسدل، ۲۰۰۹).

در ادامه رز و همکاران در پژوهشی به بررسی رابطه بین تغییر امواج مغزی و تغییر در تحریک پذیری قشری پرداختند. در این پژوهش افراد در دو گروه به تغییر امواج مغزی از طریق تمرین تک جلسه ای نوروفیدبک با دو پروتکل بازداری آلفا و افزایش بتای پایین در مناطق حرکتی پرداختند که نتایج نشان داد کاهش توان آلفا باعث افزایش قابل توجهی در تحریک پذیری قشر حرکتی می شود (رز، مونکه راگ، گروزیلر و روث ول، ۲۰۱۰).

در پژوهشی سمیه نامدار و همکاران (۱۳۹۵) به  بررسی اثر آموزش نوروفیدبک بر تعادل و زمان واکنش ورزشکاران رشته دوومیدانی می باشد و دریافتند آموزش نوروفیدبک را می توان برای بهبود برخی از توانایی های ادراکی حرکتی ورزشکاران، مانند تعادل و زمان واکنش به کار برد.

در پژوهشی دیگر قاسمیان مقدم و همکاران (۱۳۹۵) به بررسی مقایسه تأثیر دو نوع پروتکل نوروفیدبک بر یادگیری مهارت حرکتی پرداختند و دریافتند با بازداری آلفا و متعاقب آن افزایش تحریک پذیری در منطقه قشر حرکتی می توان آثار مفیدی در یادگیری یک مهارت حرکتی ایجاد نمود. هر چند پایداری این اثر در طول زمان نیاز به مطالعات بیشتری دارد.

سید محمد رضا حسینی /  مسئول مقاله های کمیته روانشناسی  هیات پزشکی ورزشی استان خوزستان

منابع :

Arani, F., Rostami, R., & Nostratabadi, M. (۲۰۱۰). Effectiveness of neurofeedback training as a treatment for opioid dependent patients. Clinical EEG and neuroscience, ۴۱(۳) , ۸

1. Boyd, L. A., & Linsdell, M. A. (۲۰۰۹). Excitatory repetitive transcranial magnetic stimulation to left dorsal premotor cortex enhances motor consolidation of new skills. BMC neuroscience, ۱۰(۱) , ۷۲
2. Ghasemian, M.R., Taheri, H.R., Saberi Kakhki, A.R., and Ghoshuni, M. (۲۰۱۷). Effects of Alpha Suppression and Theta Enhancement Neurofeedback Protocols on Learning a Pursuit Tracking Task. Journal of Sport Psychology Studies, ۱۹; Pp: ۶۹-۸۴. In Persian. Doi: ۱۰.۲۲۰۸۹/spsyj.۲۰۱۷.۲۸۰۸.۱۲۹۲
3. Gruzelier, J. H. (۲۰۱۳). EEGneurofeedback for optimising performance. I: A review of cognitive and affective outcome in healthy participants. Neuroscience and Biobehavioral Reviews
4. Gruzelier, J. H. (۲۰۱۴). EEGneurofeedback for optimising performance. I: A review of cognitive and affective outcome in healthy participants. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, ۴۴, ۱۲۴-۱۴۱
5. Hammond, D. C. (۲۰۰۶). What is neurofeedback? neurotherapy, ۱۰(۴) , ۱۲
6. Hammond, D. C. (۲۰۰۷). Neurofeedback for the enhancement of athletic performance and physical balance. The Journal of the American Board of Sport Psychology, ۱(۱) , ۱-۹
7. Hammond, D. C. (۲۰۰۷). Neurofeedback for the Enhancement of Athletic performance and physical balance. American board of sport psychology, ۱(۱) , ۹
8. Landers, D. M., Petruzzello, S. J., Salazar, W., Crews, D. J., Kubitz, K. A., Gannon, T. L., & Han, M. (۱۹۹۱). The influence of electrocortical biofeedback on performance in preelite archers. Medicine & Science in Sports & Exercise
9. Namdar Tajari, S., Mirifar, A., and Memar Moghdam, M. (۲۰۱۷). Effects of Neurofeedback Training on Balance and Reaction Time of Track and Field Athletes. Journal of Sport Psychology Studies, ۱۹;Pp: ۱۹-۳۰. In Persian. Doi: ۱۰.۲۲۰۸۹/spsyj.۲۰۱۷.۲۴۱۰.۱۲۵۳
10. Nitsche, M. A., Schauenburg, A., Lang, N., Liebetanz, D., Exner, C., Paulus ,W., & Tergau, F. (۲۰۰۳). Facilitation of implicit motor learning by weak transcranial direct current stimulation of the primary motor cortex in the human. Journal of cognitive neuroscience, ۱۵(۴) , ۶۱۹-۶۲۶
11. Ros, T., Munneke, M. A., Ruge, D., Gruzelier, J. H., & Rothwell, J. C. (۲۰۱۰). Endogenous control of waking brain rhythms induces neuroplasticity in humans. European Journal of Neuroscience, ۳۱(۴) , ۷۷۰-۷۷۸
12. Vernon, D. (۲۰۰۵). Can Neurofeedback Training Enhance Performance?An Evaluation of the Evidence with Implications for Future Research. Applied Psychophysiology and Biofeedback, ۳۰(۴) , ۳۴۷-۳۶۴