روند ایجاد پوکی استخوان               

در سراسر زندگی بافت استخوانی بسیار فعال است و دائماً در حال تخریب و شکل گیری مجدد است که البته این امر در سطح میکروسکوپی رخ می دهد. در هر لحظه از زمان بخشی از بافت استخوانی جذب می گردد و در همان لحظه بخشی از استخوان شکل می گیرد و برایند این دو حالت سبب رشد یا تخریب و پوکی استخوان می گردد. در دوران کودکی و نوجوانی سرعت تشکیل بافتهای استخوانی بیشتر از سرعت برداشت از بافت استخوانی است و لذا استخوان ضخیمتر شده و رشد می کند و اندازه آن بزرگ می شود که سبب رشد قدی و عرضی فرد می گردد. از سویی در این دوره زمانی تراکم استخوان هم به حداکثر خود می رسد بطوریکه حداکثر تراکم استخوانی در 20 سالگی وجود دارد. در فاصله 30-20 سالگی میزان رشد و برداشت استخوان یکسان می شوند و لذا تراکم و اندازه استخوان ها ثابت می ماند. از 30 سالگی به بعد میزان برداشت استخوان از میزان تشکیل رشد استخوان پیشی می گیرد و لذا استخوان شروع به نازک شدن می کند و تراکم آن بتدریج کاهش می یابد. تحقیقات نشان داده اند که از 30 سالگی به بعد سالانه حدود 1% از تراکم استخوان کاسته می شود. در زنان حوالی یائسگی بخاطر کاهش سطح هورمون استروژن که محرک تولید استخوانسازی است سرعت کاهش تراکم استخوان افزایش می یابد و سالانه حدود 3-2% از تراکم استخوانی کاسته می شود. اما در مردان با همان سرعت 1% در سال از تراکم استخوان کاسته می شود. در زنان فعال قبل از دوره یائسگی چنانچه به هر دلیل چه بعلت بیماری مثل تخمدان پلی کیستیک چه بعلت ورزش های شدید و نامتعارف توقف سیکل های ماهیانه رخ دهد و این توقف بیش از 3 ماه طول بکشد سطوح استروژن خون کاهش یافته و در معرض کاهش تراکم استخوان قرار خواهد گرفت. چنانچه دوران قطع سیکلهای ماهیانه بیش از 6 ماه باشد این کاهش تراکم محسوس خواهد بود. توقف سیکلهای ماهیانه در زنان ورزشکاری  که به ورزشهای استقامتی مثل دوهای مسافت بالا می پردازند و از سویی سعی در لاغر نگه داشتن خود برای تناسب و چالاکی ورزشی دارند شایعتر است .                

علل موثر روی تراکم استخوان                        

سن : هرچه سن بالاتر می رود تراکم استخوان کاهش خواهد یافت.                      

جنس : در زنان بخصوص در دروان پس از یائسگی کاهش تراکم شدیدتر از مردان است.                      

ارث : افرادی که لاغراندام هستند و استخوانهای ریز دارند و سابقه خانوادگی مثبت از نظر شکستگی های ناشی از پوکی استخوان دارند بیشتر در معرض خطر هستند.                       

هورمونها : هم تستوسترون و هم استروژن سبب تقویت تراکم استخوان می شوند اما نقش تستوسترون قویتر از استروژن است لذا مردان جوان تراکم استخوان بیشتری از زنان جوان دارند.                       

فعالیت فیزیکی : ورزش و فعالیت فیزیکی متناسب با اعمال وزن و نیرو روی استخوانهای درگیر سبب تقویت تراکم استخوان می شوند. افرادی که  فعالیت کمی دارند یا در بستر هستند مستعد پوکی استخوان زودرس می باشند.               

بیماریها : بیماریهایی مثل پرکاری تیروئید و پرکاری غده فوق کلیه سبب تسریع روند پوکی استخوان می شوند.                  

رژیم غذائی : یک رژیم سالم و متعادل غذائی نقش مهمی را در رشد و حفظ تراکم استخوان دارد. محدودیتهای غذائی طولانی مدت می تواند با کاهش دادن رسیدن مواد غذائی لازم به بدن بخصوص کلسیم و ویتامین D سبب کاهش رشد یا افزایش بروز پوکی استخوان شوند.                  

سبک زندگی : مصرف سیگار یا الکل از علل مهم پوکی استخوان ( استئوپورز) هستند . همچنین مصرف زیاد کافئین هم از علل پوکی استخوان زودرس به حساب می آیند.               

داروها : داروهایی مثل کورتون سبب کاهش تراکم استخوان می شوند.                  

ورزشهای مناسب برای جلوگیری از پوکی استخوان                    

تحقیقات نشان داده اند که ورزش منظم و با برنامه که در آن بر روی استخوانهای بدن بخصوص اندام تحتانی وزن بدن وارد شود مثل دویدن، تنیس یا ورزشهای هوازی و ایروبیک که بمدت 1 ساعت و 3 بار در هفته انجام گیرد سبب تقویت و حفظ تراکم استخوانی خواهند شد. ورزشهائی مثل دوچرخه سواری و شنا که در آنها تحمل وزن روی استخوان کم است و لذا به بافت استخوانی فشار چندانی وارد نمی گردد هرچند سلامتی و تناسب بدن حفظ می شود اما اثر چندانی در حفظ یا تقویت تراکم استخوانی ندارند. ورزش در زنان یائسه سبب کاهش سرعت پوکی استخوان خواهد شد. توجه داشته باشید که ورزش باید منظم و با تاکید بر ورزشهای تحمل کننده وزن باشد. ورزش مداوم سبب تقویت تعادل و هماهنگی عصب – عضله می گردد و احتمال حملات افتادن بخصوص در افراد سالمند و به تبع آن شکستگی احتمالی را کاهش می دهد.                    

میزان کلسیم و ویتامین D لازم جهت جلوگیری از پوکی استخوان                     

هم کلسیم در حفظ تراکم استخوان و رشد آن مهم است و هم ویتامین D ویتامین D سبب افزایش جذب کلسیم توسط روده ها می گردد. کلسیم را از مواد غذائی که می خوریم جذب می کنیم و در رأس این مواد غذائی لبنیات قرار دارند. قسمت عمده ویتامین D بدن در پوست و در تماس با نور خورشید تولید می شود و در کلیه و کبد به شکل فعال خود در می آید. در معرض بودن سر و دستها و پاها در مقابل نور خورشید بطور روزانه و در  فاصله زمانی قبل از ساعت 10 صبح و بعد از ساعت 3 بعدازظهر برای تولید روزانه ویتامین D کافی است. بخش کوچکی از ویتامین D از مواد غذائی مثل گوشت و تخم مرغ وشیر و مارگارین تامین می شود.                      

جدول زیر میزان کلسیم و ویتامین D لازم برای رشد و حفظ تراکم مناسب استخوان را درزنان سنین مختلف نشان می دهد :

جدول زیر هم میزان کلسیم موجود در مواد غذائی را نشان می دهد:

آیا پوکی استخوان درمان دارد؟                      

در حال حاضر درمانهای کمی برای پوکی استخوان پیشرفته و جاافتاده وجود دارد. در موارد شروع روند پوکی استخوان می توان با استفاده از داروهایی مثل بیس فسفونات ها و یا هورمون درمانی در زنان یائسه روند پیشرفت آنرا کم کرد. بهترین روش درمان پیشگیری از شروع آن با انجام ورزشهای منظم – حفظ رژیم غذائی متعادل و غنی از کلسیم و ویتامین D و پرهیز از انجام اعمالی است که سبب بهم خوردن سیکلهای ماهیانه در زنان شود است. ترک سیگار و الکل و مصرف کم ترکیبات کافئین دار مثل نوشابه هم در کاهش سرعت پوکی استخوان موثر است   .    

محمد نوری   

دکترای تربیت بدنی

فصلنامه داخلی