. آسم از بيماري‌هاي شايع ريوي بشمار مي‌رود. مجاري هوايي افراد مبتلا به آسم، نسبت به عوامل آلرژي‌زا و محرك حساسيت بيش از حدي از خود نشان مي‌دهند به طوري كه در تماس با عوامل مذكور پوشش داخلي مجاري هوايي متورم و عضلات اطراف اين مجاري منقبض و در نتيجه مجاري هوايي باريك می‌شوند. همچنين در اثر التهاب پوشش داخلي مجاري هوايي، موكوس بيشتري توليد مي‌شود و تجمع موكوس نيز باعث انسداد مجاري هوايي مي‌گردد. در نتيجه وقايع فوق، «حمله آسم» رخ مي‌دهد .یکی از نشانه های بالینی این بیماری، آسم ایجاد شده به‌دنبال فعالیت فیزیکی و ورزش می‌باشد.
چه عواملي مي‌توانند باعث ايجاد حمله آسم شوند؟
در واقع موارد بسياري مي‌توانند آغازگر حمله آسم باشند كه آلودگی هوا، گرده گياهان، گرد و غبار، كپك، دود سيگار، تغيير دما، برخي غذاها، عفونت سينوس‌ها، ويروس‌ها، عطر، دئودورانت‌ها، آسپيرين و بروفن، احساسات عاطفي شديد و بالاخره ورزش از آن جمله‌اند.
آسم ورزشی
تقریباً تمام بیماران مبتلا به آسم، حداقل در هنگام ورزش شدید در هوای سرد و خشک، دچار علایم تنفسی می‌شوند. آسم ناشی از ورزش، وضعیتی است که در آن فعالیت بدني شدید باعث تنگ شدن حاد راه‌های هوایی در افرادی می‌گردد که راه‌های هوایی آن‌ها واکنش‌پذیری بالایي دارند. تعداد قابل ذکری از ورزشکاران، ماه‌ها یا سال‌ها قبل از تشخیص و درمان صحیح آسم خود، در حین مسابقه دچار علایم قفسه سینه می‌شوند. انسداد راه‌های هوایی در حین ورزش یافته‌ای طبیعی به شمار نمی‌رود ولی می‌تواند در خویشاوندان درجه اول و سالم بیماران مبتلا به آسم و بیماران دچار آتوپیک و غیر مبتلا به آسم دیده شود.
چگونگي ايجاد آسم ناشی از ورزش
آسم ناشی از ورزش بیشتر در کودکان و جوانان (به خاطر بالا بودن سطح فعالیت بدني آن‌ها) دیده میشود. بیماران مبتلا به آسم ناشی از ورزش معمولاً می‌توانند فعالیت‌های شدید را به انجام برسانند ولی سطح کاری که حاصل میشود، غالباً کمتر از حد طبيعي و هزينه تنفسي آن بيشتر است. با وجود اتساع نايژه‌ها در حين ورزش، افزايش بيش از حد سرعت تنفس و تنگي نفس ممكن است عملكرد را مختل كند. فعاليت‌هاي شديدي كه كمتر از 2 دقیقه به طول بیانجامند، کمتر از فعالیت‌های طولانی‌تر مشکل سازند. انسداد راه‌های هوایی کمی پس از توقف ورزش شروع میشود و در عرض 5 تا 10 دقیقه به حداکثر خود می‌رسد و سپس خودبه‌خود بهبود می‌یابد. بسته به میزان تنگ شدن نايژه‌ها، معمولاً بهبودی کامل در عرض 30 تا 60 دقیقه رخ می‌دهد.
عوامل مؤثر در ایجاد آسم ورزشی
عوامل مؤثر در بروز این بیماری ، عوامل ژنتیکی ،عوامل محیطی مانند آب و هوای سرد، رطوبت کم و استنشاق هوای خشک، ذرات معلق (گرده گیاهان، گرد و غبار، کپک، دود سیگار )و آلاینده‌های هوا (از جمله SO۲،NO۲ و ازون) می‌باشد. همچنین عوامل روحی مانند خستگی و استرس‌های هیجانی نیز زمینه‌ساز بروز بیماری میشود. از فاکتورهای دخیل دیگر، نوع ورزش، شدت و مدت ورزش می‌باشد.
ورزش‌های هوازی مستمر و طولانی که نیازمند تنفس عمیق و سریع هستند، مانند دو و میدانی، اسکی، صحرانوردی و دوچرخه‌سواری جزو ورزش‌های ایجادکننده برونکواسپاسم(آسم ورزشی) می‌باشند و فعالیت‌های غیرهوازی متناوب کمتر باعث ایجاد حملات می‌گردند. همچنین هر چه شدت و مدت ورزش بیشتر باشد، برونکواسپاسم حاصله نیز وخیم‌تر خواهد بود. مطالعات متعددی نشان می‌دهد که آسم ورزشی در ورزش‌های زمستانی بیشتر است.
بعضی از ورزش‌ها خطر بالاتری برای ایجاد علائم بیماری ایجاد می‌نمایند و بر این مبنا ورزش‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند:
ورزش‌های آسموژنیک: این ورزش‌ها شامل دوی استقامت، دوچرخه‌سواری، بسکتبال، فوتبال آمریکایی ، هاکی روی یخ، اسکیت روی یخ و اسکی می‌باشند. ورزش‌هایی که با خطر کمتر بروز آسم همراه هستند شامل شنا، شیرجه، دوی سرعت، بوکس، کاراته، تنیس، هندبال، راکت بال، ژیمناستیک، گلف، فوتبال، بیس‌بال، کشتی و واترپلو می‌باشند.
ورزش‌های آبی عموماً کمتر آسموژنیک هستند که شاید علت آن استنشاق هوای مرطوب باشد که باعث تحریک کمتر مجاری هوایی فرد مستعد میشود. با این حال کلر استخرها ممکن است به شکل یک محرک شیمیایی برای ایجاد برونکو اسپاسم در افراد حساس عمل کند، هر چند که میزان کلرین استخر در محدوده استاندارد بی‌خطر برای شنای تفریحی باشد.
آسم ورزشی در ۱۲ تا ۱۵ درصد افراد جامعه وجود دارد و به‌طور کلی از لحاظ بالینی در۹۰%-۵۰% بیماران مبتلا به آسم، آسم ورزشی دیده میشود. شیوع آسم ورزشی در سایر بیماریهای آلرژیک بیش از جمعیت عادی می‌باشد.
علائم و سیر بالینی
همانطور که گفته شد ،آسم ورزشی عبارت است از بروز علایم آسم با منشأ ورزش. این علایم را به دو مرحله زودرس و دیررس می‌توان تقسیم کرد.سرفه شایع‌ترین علامت مبتلایان است. خس‌خس سینه، تنفس کوتاه و منقطع، درد و احساس ناراحتی قفسه سینه به هنگام ورزش یا پس از آن و نیز عملکرد ضعیف‌تر نسبت به زمان تمرین از سایر علائم شایع بیماری هستند که با گذشت ۸-۶ دقیقه از شروع ورزش و گاهی پس از توقف آن ایجاد می‌شوند.
علایم دیررس که چند ساعت بعد از ورزش بروز می‌کنند شامل ، تهوع، درد پهلو، سردرد، ضعف عمومی ، خستگی زودرس و سینه صاف کردن‌های مکرر،کرامپ های شکمی، درد یا ناراحتی قفسه سینه و کرامپ عضلانی به دنبال ورزش می‌باشد.
(کرامپ: انقباضات غیر ارادی و مشخصا دردناک عضلات یا قسمتی از عضلات می باشند.)
کودکان خردسال ممکن است از درد معده شاکی باشند یا از شرکت در بازی شدید امتناع نمایند. درهر فردی که به دنبال ورزش و فعالیت دچار خس‌خس سینه، تنگی نفس و یا سرفه میشود، باید به فکر آسم ناشی از ورزش بود. اما در مواقعی که فرد دارای تظاهرات مبهم می‌باشد، تشخیص قطعی بیماری، با انجام تست عملکرد تنفسی (اسپیرومتری) قبل و بعد از یک فعالیت ورزشی انجام میشود.
عوامل تشدیدکننده
شدت آسم ناشی از ورزش، هم به نوع ورزش و هم به محیط بستگی دارد: هر چه ورزش شدیدتر باشد، حمله آسم شدیدتر است؛ اگر هوای دمی سرد یا خشک باشد، انسداد بیشتر است. انواع مشابه ورزش بسته به فصل و مکان (فضای باز یا سرپوشیده) عواقب متفاوتی به بار می‌آورند. اگر راه‌های هوایی فردی تحریک‌پذیر باشند، تقریباً هر نوع ورزشی باعث تنگی برونش‌ها میشود در غیر این صورت دمای هوا و شدت ورزش از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد بود. برای مثال ممکن است فردی در انجام ورزش‌های زمستانی مانند اسکی یا هاکی روی یخ مشکل داشته باشد ولی از پس دویدن در سالن یا اسکیت در بهار یا تابستان به راحتی برآید. همین‌طور ممکن است فردی تنها با سخت‌تر شدن تمرینات یا ابتلا به عفونت ویروسی راه‌های تنفسی فوقانی دچار مشکل گردد.
با آسم ناشی از ورزش چه کنیم؟
هدف اصلی پیشگیری و درمان است .پیشگیری از آسم ناشی از ورزش شامل دوبخش غیردارویی و دارویی می‌باشد.
پیشگیری غیردارویی
۱-اجتناب از انجام ورزش، در صورت وجود نشانه‌ها قبل از شروع فعالیت ورزشی . افرادی که اولین بار در حین ورزش دچار حمله آسم شوند، اولین قدم توقف فعالیت و خارج شدن از محیط ورزش می باشد.
۲- انتخاب ورزش مناسب با کمترین احتمال ظهور حملات آسم
۳- اصلاح برنامه ورزشی تغییر در نوع، شدت و مدت ورزش
۴- گرم کردن بدن به میزان کافی و القاء دوره مقاومت چند دقیقه قبل از شروع فعالیت ورزشی (آهسته آهسته ورزش را آغاز کنید)
۵- سعی به تنفس با بینی (با دهان باز تنفس نکنید)
۶- پرهیز از فعالیت ورزشی در شرایط جوی نامتعادل (مانند هوای کمتر از۱۰ درجه سانتی‌گراد و با رطوبت کم) و در هنگام آلودگی هوا و وجود مواد محرک وآلرژن
7- پرهیز از فعالیت ورزشی در زمان ابتلا به عفونت‌های تنفسی مثل سرماخوردگی یا آلرژی‌های تنفسی و کنترل
۸- استفاده از تجهیزات ورزشی مناسب مانند ماسک مخصوص
9- اشخاصی که دچار آسم ورزشی هستند ،توصیه میشود داروهای خود را همراه داشته باشید، اگر ۱۵ دقیقه قبل از شروع ورزش داروی خود را مصرف نمایید،با مشکلی روبرو نخواهید شد
10- اطمينان حاصل كنيد كه روش صحيح استفاده از داروهاي استنشافي را فرا گرفته‌ايد.
پیشگیری دارویی
پیشگیری دارویی با استفاده از داروهای استنشاقی پیش از انجام فعالیت ورزشی صورت می‌پذیرد. برای کنترل مؤثرتر می‌توانيد از داروهایی چون سالبوتامول ، کرومولین و ندوکرومیل به صورت استنشاقی و 10 تا 15 دقیقه قبل از ورزش استفاده کرد . بهترین دارو بتاآگونیست سریع الاثر(مانند سالبوتامول) می‌باشد.بتاآگونیست های طویل‌اثر و کورتون استنشاقی در درمان حمله آسم و پیشگیری از آسم ورزشی نقشی نداشته ولی در درمان و کنترل دراز مدت بیماری مؤثر هستند.
از مزایای این داروها استفاده استنشاقی آن ها است و استفاده خوراکی از آن ها در فعالیت‌های حرفه‌ای ممنوع است.توصیه میشود با نظر پزشک معالجتان از داروها استفاده نمایید.
در صورت رعایت اصول پیشگیری دارویی وغیردارویی و استفاده از ورزش مناسب، موفقیت پیشگیری از آسم حین ورزش ۹۰% می‌باشد. در صورت عدم موفقیت دراین زمینه، باید دوز داروی مصرفی تعدیل شده و یا تشخیص آسم مجدداً مورد ارزیابی قرار گیرد.
نحوه استفاده از داروهاي استنشاقي
بسياري از داروهاي مورد استفاده در درمان آسم بايد از طريق استنشاق و با دستگاه استنشاق مصرف شوند كه نحوه استفاده صحيح از آن توسط پزشك ياد داده مي‌شود و خلاصه آن به شرح زير است:
1- كلاهك دستگاه را برداريد و دستگاه استنشاق را راست نگه داريد.
2- قوطي آن را تكان دهيد.
3- دهانه دستگاه را در بین دو لب خود قرار دهيد ولي اگر از آسم‌يار استفاده مي‌كنيد، انتهاي آسم‌يار را در دهان خود بگذاريد و لبان خود را كاملاً دور آن قرار دهيد.
4- سر دستگاه استنشاق را به پايين فشار دهيد تا دارو وارد دهان شود و به مدت 3 تا 5 ثانيه به آرامي نفس بكشيد.
5- نفس خود را 10 ثانيه نگه داريد تا دارو وارد ريه‌ها گردد.
6- به تعداد دفعاتي كه پزشك توصيه كرده است، اين كار را تكرار نماييد. فاصله بين دو استنشاق بايد يك دقيقه باشد.
عاقبت چه میشود؟
کاهش فعالیت فیزیکی در بیماران آسمی (خصوصاً کودکان) شاخص مهم در پیش‌بینی سیر وخامت بیماری می‌باشد. از طرف دیگر غلبه بر علائم آسم حین ورزش یک ضرورت برای موفقیت در درمان آسم می‌باشد. به عبارت دیگر اگر بخواهیم میزان موفقیت درکنترل حملات آسم را بالا ببریم، باید بتوانیم نظر بیمار را برای شرکت وی در فعالیت‌های ورزشی ترغیب نماییم.
ورزش هم از طریق ایجاد هماهنگی بین سیستم قلبی عروقی و سیستم حرکتی و هم از طریق رفع اختلالات روانی و ایجاد حس اعتماد به نفس در بیمار باعث کنترل و کاهش حملات آسم خواهد شد. در ضمن فرد بیمار با کسب تجربه موفق در کنترل علائم حین ورزش، نسبت به کنترل بیماری آسم خود نیز امیدوارتر خواهد شد. هر چه شدت بیماری آسم بیشتر باشد، تأثیر ورزش در کنترل آن زیادتر خواهد بود و در بیماران با آسم خفیف تأثیر فعالیت ورزشی در کنترل بیماری در حد افراد سالم می‌باشد.
با درمان صحيح، افراد مبتلا به آسم ناشي از ورزش مي‌توانند در هر ورزشي شركت كنند هرچند براي اين افراد برخي از ورزش‌ها مناسب‌تر است. ورزش‌هايي كه در آن‌ها دوره‌هاي فعاليت به صورت متناوب صورت مي‌پذيرد (مثل شنا، ژيمناستيك، بيسبال، كشتي، گلف، پياده‌روي، دوچرخه‌سواري تفريحي، دو و ميداني به صورت كوتاه‌مدت و اسكي در سراشيبي) كمتر باعث ايجاد علايم آسم مي‌گردند. در ميان ورزشكارن مبتلا به آسم ناشي از ورزش كساني بوده‌اند كه موفقيت‌هاي قابل توجهي به دست آورده‌اند: كورت گروت (شناگر و صاحب مدال المپيك)، جكي جوينر-كرسي (صاحب مدال المپيك در دو و ميداني)، گرگ لوگانيس (صاحب مدال المپيك در شيرجه) و حكيم اولاجوون (بسكتباليست NBA). حتي بنا بر اعلام آكادمي آلرژي، آسم و ايمونولوژي آمريكا از هر 6 ورزشكار المپيكي يك نفر به آسم ناشي از ورزش مبتلا است.
جالب است بدانيد كه شنا حتي آثار مثبت بسياري براي مبتلايان به آسم دارد. محيط گرم و مرطوب، انقباض عضلات بالاي بدن و وضعيت افقي بدن در حين شنا همگي مي‌توانند به حركت موكوس از قاعده ريه به بالا كمك كنند. از طرفي در تمام طول سال امكان استفاده از استخر وجود دارد.
از ياد نبريد كه در بسياري از موارد، مشكلات از آن‌چه فكر مي‌كنيم، آسان‌تر حل مي‌شوند. فقط بايد راه مواجه درست با آن‌ها را بدانيم.
دکتر ابوالحسن حلوانی ،فوق تخصص بیماریهای ریه
فصلنامه داخلی هیئت پزشکی ورزشی استان یزد