انجمنملی مبارزه با موادمخدر در دهه 1970 جلسات متعددی تشکیل داد تا ضمن ارائهتعریفی برای جلوگیری از مصرف موادمخدر، شیوه‌هایی برای تحقق چنین هدفیدرنظر بگیرد. تعریفی که آنها ارائه دادند چنین بود: فرآیندی است سازندهبرای بهبود پیشرفت شخصی و اجتماعی فرد در جهت رشد توانایی‌های کامل انسانی واز میان بردن و کاهش نقایص جسمی، عاطفی، عقلی و اجتماعی که می‌تواند بهروی آوردن فرد به مواد شیمیایی کمک کند
علل گرایش به اعتیاد
فردی: مشکلات روانی –کنجکاوی-ضعف اراده-فرار از زندگی تکراری-انگیزه درمانی- شخصیت ناهنجار
خانوادگی:کمبودمحبتدر خانواده-تبعیض بین فرزندان-آزادی بیش از حد-محدود کردن بیش از حد رفاهبیش از حد اقتصادی فقر نابسامانی خانواده
اجتماعی:دردسترس بودن مواد مخدر ، بیکاری و نا برابری اقتصادی ، محیط جغرافیائی ومحل زندگی نا مناسب ، ضعف قوانین وضعف اجرائی آن ، دوستان ناباب ، ضعفدینداری در جامعه
پیامد های اعتیاد
فردی: ناراحتی اعصاب و بی اشتهایی ، اضطراب ،آب ریزش مکرر بینی ، درد عضلات و لاغر شدن
اقتصادی: بیکاری ، ضعف مالی ،لطمه به اقتصاد خانواده
روانی: ضعف اراده –بی توجهی به مسئولیت های فردی-ضعف شخصیت-ضعف عاطفی-به هم خوردن تعادل روحی-ضعف اعتماد به نفس-ضعف بنیان خانواده- دزدی –تکدی گری
علل مصرف موادمخدر در نوجوانان
علل گرایش به مواد مخدر در نوجوانان و جوانان بسیار متنوع است و نوجواناندر مصرف این مواد به یک میزان جدی نیستند . یکی از علل رو آوردن نوجوانانبه موادمخدر صرفاً این است که مواد مخدر در دسترس است . بین 75 تا 98 درصدنوجوانان مصرف کننده اکثر موادمخدر( جز ال. اس. دی، هروئین و دیگر موادافیونی ) اظهار داشته اند که می‌توانند به سهولت آن مواد را به دستبیاورند . نوجوانان طبعاً نسبت به دنیای رو به گسترشی که در آن زندگیمیکنند کنجکاوترند و بیش از بزرگسالان احساس خطر می‌کنند. "فشار دوستان وهمسالان " دوستان نیز نقش مهمی در گرایش نوجوانان به مصرف مواد مخدر ایفامی کند. در واقع می‌توان به یقین پیش بینی کرد در صورتی که دوستان فردنوجوان و به ویژه نزدیکترین دوست آن فرد مواد مخدر مصرف کنند، خود آن فردنیز به مصرف چنین موادی روی خواهد آورد.
نوجوانانبرای پذیرفته شدن از طرف دیگران، به خصوص دوستان و همسالان خود اهمیتبسیار قائلند و چون گروه همسالان قدرت زیادی دارد، می‌تواند اعضای گروه راتحت تاثیر قرار دهد تا جایی که به عنوان نقطه اتکا تلقی شود. حتی اعضا گاهیاوقات با اتکا بر گروه در برابر خانواده قیام می کنند.
عملکرد گروه همسالان متنوع و به شرح زیر است :
1- جانشین شدن برای خانواده
2- منبع احترام شخصی
3- منبع ثبات و استواری در دوره تحول و انتقال
4- حفاظتی در مقابل فشار بزرگسالان
5- منبع قدرت
6- وسیله‌ای برای انجام امور روزمره اعضا
7- سرمشقی برای رشد اخلاقی و عقلانی تا جایی که بعضاً گروه همسن، ضمنجایگزین نقش پدر و مادرشدن، افراد را نیز مورد حمایت قرار می‌دهد .
دیگر ریشه های گرایش به مواد مخدر
طغیانعلیه والدین- به نظر می رسد که مصرف مواد مخدر به صورت جدی در نوجوانانتا اندازه زیادی بستگی به روابط آنها با والدینشان دارد. در مورد فرزندانوالدینی که دارای روحیه آزادمنش، احترام آمیز و پذیرا باشند (به ویژهآنهایی که ارزش های سنتی را پاس می‌دارند) و امکان رشد تدریجی استقلال درفرزندان خود را فراهم می‌آورند، خطر اعتیاد عموماً کم است. در مورد فرزندانوالدینی که رابطه محبت‌آمیز نداشته و نسبت به فرزندان خود بی توجهبودهاند یا از سوی دیگر، رفتاری اقتدار آمیز و غیر دوستانه داشته‌اند، خطرموادمخدر بسیار بیشتر است .
"گریزاز ناملایمات زندگی " یکی دیگر از عللی که نوجوانان در مورد روی آوردن بهمصرف مواد مخدر ذکر می‌کنند کوشش برای گریز ازتنش ها و فشارهای زندگی و ازکسالت و بیحوصلگی است اگر مصرف موادمخدر برای گریز از وظایف و تعهداتدوران نوجوانی، یعنی فراگیری شیوه برخورد با فشارها و کسب مهارت هایادراکی، اجتماعی و حرفه‌ای صورت بگیرد ، همین نیز خود مانع پدید آمدنتواناییهای لازم در نوجوانان معتاد برای مواجهه با مسائل دوران بزرگسالیمیشود.
"آشفتگیعاطفی " وابستگی به مواد مخدر احتمالاً مبین آشفتگی‌های عاطفی است در چنینمواردی برای یافتن علل مشکلات نوجوانان معتاد باید به آشفتگی‌های موجود درروابط خانوادگی آن نوجوان در طی دوران رشد مراجعه کرد . در مراکز درمانی ومراکز تربیتی مصرف کنندگان موادمخدر ، هم کارمندان آن مرکز و هم خودمعتادان در حال بهبود براحساس نوجوانان معتاد نسبت به بی اعتنایی و بیتوجهی والدین آنها ، عدم پذیرش از جانب دوستان، انزوای عاطفی ، احساس حقارتو نیاز نوجوان برای استتار این احساس از طریق « خونسردی » ظاهری، به عنوانعوامل عمده در گرایش به موادمخدر انگشت گذاشتند.
برخیاز نوجوانانی که پیش از دوران بلوغ به مصرف موادمخدر روی آورده‌اند اظهارمی دارند که برای مواجهه با احساس اضطراب، بیحوصلگی، افسردگی، ترس ازشکست و بی‌هدف بودن در زندگی هیچ راه دیگری جز مصرف موادمخدر نمی‌شناسند وقابل توجه است که هدف عمده یکی از برنامه‌های درمانی، گذشته از آموزش دادنبه نوجوانان برای نواجهه با دشواری ها و ایجاد روابط صمیمانه با دوستان ،این بود که به آنها بیاموزند چگونه می‌توان بدون مصرف موادمخدر شاد وخوشحال بود .
"بیگانگییا طردشدگی " در برخی موارد مصرف مواد مخدر به وسیله نوجوانان حاکی ازاحساس بیگانگی و در نتیجه گرایش درونی به دنیای شخصی است که به واسطه مصرفمواد حاصل می‌شود . بسیاری از نوجوانان با نا امیدی به آینده می‌نگرند .این گونه نوجوانان در واکنش به تبعیض اقتصادی و اجتماعی و شرایط زندگیدشوار و گاه در واکنش به بیماری‌های جسمانی و در هم ریختگی محیط اجتماعی وخانوادگی خودشان، هرگونه کوشش برای یافتن معنا و احساس هویت را به طور کلیکنار می‌گذارند و به دنیای فراموشی و بی‌خبری مواد مخدر یا به گفته نوجوانیمعتاد به «مرگ موقتی و زندگی بی درد » پناه می‌برند .
خلاصهآنکه نوجوانان به علل گوناگونی به موادمخدر روی می‌آورند و عوامل گوناگونهم نتایج گوناگون به بار می‌آورد . مصرف مواد مخدر ممکن است موجب غفلت و بی‌خبری یا گریز موقت از مشکلات یا حتی ( در موارد مثبت) احساس درک بهترزیبایی های جهان شود. اما براساس شواهدی که در دست است نمی‌توان گفت که
مصرف مواد مخدر موجب ایجاد احساس پایدار نیکبختی، خلاقیت واقعی یاتوانایی مواجهه با مشکلات زندگی می‌شود. برعکس، بر پایه شواهد موجود مصرفمواد مخدر مانع دسترسی به توانایی‌های مزبور میگردد .
ازجمله علل دیگر گرایش نوجوانان و جوانان به اعتیاد ، می‌توان به آزادی بیشاز حد نوجوانان و عدم مراقبت و هدایت آنان در ساعات فراغت و بیکاری، مهیانبودن وسایل تفریحات سالم و ورزش و ضعف در آموزش و پرورش صحیح، عدم نظارتبر رشد و تکوین شخصیت کودکان، آشنا نبودن افراد به مضرات موادمخدر، کمبودمحبت، دردهای عصبی ، ناراحتی‌های جسمی، ناکامی‌ها، علل اقتصادی از قبیلاحتیاج به پول برای تهیه حوائج زندگی، حرص و طمع برای اندوختن ثروت، کشتداخلی هرکشوری که دسترسی به موادمخدر را سهل و آسان و موقعیت جغرافیایی کهکنترل و مراقبت ازسرحدات را مشکل می‌نماید ، اشاره کرد.
"چگونه جوانان را آگاه کنیم ؟"
دراین مرحله آگاه سازی جوان فوق‌العاده مهم است، به شرط آنکه به حساسیت وظرافت شخصیت وی توجه شده از دادن درس اخلاق و بیش از حد بزرگ جلوه دادنمساله خودداری شود. صحت اطلاعات ارائه شده عدم انکار ابعاد مثبت و منفیموادمخدر و سعی در تبدیل نصایح به درد دل‌های دوستانه از اهمیت فوقالعادهبرخوردار است، در موضوع یاد شده جوان نیز برای خود عقایدی دارد و دائماًپرسش های متعددی به ذهنش خطور می‌کند. بنابراین بهتر است بزرگترها قبل ازاین که خود شروع به صحبت کنند، با دقت تمام شنوای حرف های طرف مقابلباشند.
اگرقادر باشیم فضای خوبی بر گفت و گو هایمان حاکم کنیم، حرف‌ها و نظرایات ورفتارمان جوان مخاطب ما را به خوبی تحت تاثیر قرار داده مجذوب می‌کند نصیحتو حرف هایی که به این ترتیب بین یک جوان و فرد بزرگسال رد و بدل میشودحتی از ارزش ها موثرتر است بعد از اینکه به صحبت های جوانمان گوش دادیمبسیار مناسب خواهد بود تا با او صحبت کرده او را از تجربیات شخصی خود آگاهسازیم و در این میان چیزی را که نباید فراموش کرد خاطرنشان ساختن ممنوعیتمصرف غیرقانونی موادمخدر است .
پیشاز آنکه سعی در علمی کردن بحث داشته باشیم باید بر روی ویژگی افراد معتاد ورابطه آنان با موادمخدر بحث کنیم. شیوه‌های دادن اطلاعات در مورد مضراتمصرف مواد مخدر مصرف مواد مطمئناً در بسیاری از مواقع، به علت فقدان آگاهیصحیح از زیان‌های موادمخدر صورت می‌گیرد. لذا در برنامه های آموزشی بایستیموارد ذیل مدنظر باشند:
1- اطلاعات ارائه شده باید از نظر علمی معتبر و قابل قبول باشد و نباید حس کنجکاوی نوجوان را در مصرف مواد برانگیزد .
2- محتوای برنامه آموزشی نباید نحوه به دست آوردن مصرف مواد را آموزش دهد
3- اطلاعات ارائه شده باید این پیام را منتقل کند که مصرف مواد برای همه مضراست و هیچ کس و هیچ گروهی از آسیب آن مصون نیست و اطلاعات باید حاوی پیام«عدم مصرف » باش
4- هنگامی که نوجوانان و جوانان مخاطبند، باید از پیام‌هایی استفاده شود کهبه مضرات موادمخدر «در حال حاضر» و «آینده نزدیک» می‌پردازد نه عوارض دازمدت آن .
5- مطالب آموزشی و نحوه ارائه آنها باید با علایق و نیازهای گروه‌های هدف منطبق باشد
6- پیامهای آموزشی باشد با شناخت فرهنگ و باور گروه‌های مختلف هدف برنامه‌ریزی شوند. "پیشگیری و آموزش "
چگونه می‌توان از مصرف مواد و سوء استفاده از آن جلوگیری کرد ؟
پاسخاین است که انجام چنین کاری به طور کامل ممکن نیست. با وجود این مامیتوانیم از تباهی زندگی عده بسیاری از مردم جلوگیری کنیم. از طریق آموزش ودرمان می‌توان از مصرف آن گروه مواد شیمیایی که اغلب به اعتیاد می‌انجامد،پیشگیری کرد. مشاهده این امر که سوءاستفاده از مواد، در واقع نشانه مشکلاتاجتماعی و روانی اساسی می‌باشد، با اهمیت است. بنابراین پیشگیری ازسؤاستفادههای دارویی باید در زمینه‌هایی که این مشکلات به وجود آمده‌اند،انجام گیرد.
عوامل مهمی که باید در برنامه‌ای موفقیت‌آمیز درنظر گرفته شود، از این قرارند:
1- کمک به معلمان، تا بر اطلاعات خود درباره مسئله مواد در محل و مراکز ارائه خدمات در منطقه بیفزایند.
2- ترغیب معلمان به منظور تهیه یک برنامه آموزشی برای مبارزه با مواد درکلاس، این برنامه باید ساده، مختصر و به شیوه‌ای ارائه شود که قضاوتی درمورد آن صورت نگیرد. علاوه بر این علاقه معلم به رفاه جسمی و روانیدانشآموز می‌بایست مورد تأکید قرارگیرد.
3- به وجود آوردن جوی که معلم بتواند مهارت‌های حل مسائل را در کلاس و بهصورت انفرادی فراگیرد و جلسات بحث گروهی را که درباره موضوعاتی نظیر رشدنوجوان و ارتباط آن با مسئله موادمخدر تشکیل می‌شود، رهبری کند. 4- تهیهبرنامه پیشگیری با شرکت خانواده‌ها و دانش‌آموزان و ارائه مشاوره‌های فردی وگروهی با استفاده از منابع موجود در جامعه، نظیر مراکز مشاوره انجمن اولیاو مربیان. اعضای چنین انجمن‌هایی می‌توانند گروهی از مشاوران باشند که درزمینه برخورد با مواد، آموزش‌هایی کسب کرده باشند.
5- سعی کنید ساختار عاطفی و ادراکی را که اغلب با مصرف موادمخدر همراهنددرک کنید. عده زیادی از این دانش‌آموزان احساس می‌کنند که شایستگی لازم راندارند و به صورتی غیرمعقول از طرف بزرگترها و همسالان طرد شده‌اند. آنهانیاز دارند که دیگران آنها را درک کنند. اعمال روش‌های انضباطی و قضاوتیاین پیام را به آنها ابلاغ می‌کند که معلم و مدرسه فقط به برقراری نظم توجهدارند و قصدشان ارائه کمک هایی به آنها نمی‌باشد.
6- تقویت ارزش‌های مذهبی و دینی و پرورش باورهای دینی و اعتقادات مذهبیدر کودکان و نوجوانان و اولویت دادن به ارزش‌های اجتماعی به جای ارزشهایشخصی و فردی.
7- ارزش دادن به حس مسئولیت فردی، یعنی کنترل خود در انجام رفتارهای غیرقابل قبول اجتماعی.
8- از بین بردن این باور غلط که برخی مواد مخدر اعتیاد آور نیستند، مانند حشیش.
9- مقابله با تفکر عادی بودن مصرف مواد مخدر.
10- آموزش مهارت‌های ارتباطی، توانایی اظهار نظر، توانایی مخالفت و ردکردن، کنترل خود و احساس مسئولیت در مقابل رفتارهای خود و آرام‌سازی.
11- بالا بردن اعتماد به نفس با استفاده از روش تشویق، اجتناب از تحقیر، اعطای مسئولیت‌های مناسب
بر اساس سن و توانایی، بالا بردن مهارت‌های کودکان و توانایی‌های آنان.
12- تشویق فعالیت‌های سالم و خلاق
13- برگزاری دوره‌های آموزشی یا روش‌های تغییر نگرش دانش‌آموزان از طریقفیلم، جزوه، بحث های گروهی و... 14- اصلاح روش تدریس و برخورد بادانشآموزان در روش‌های فعال یادگیری شامل اکتشافی، پژوهشی، مباحثه و نمایشو تقویت استقلال دانش‌آموزان و افزایش خودابرازی و مسئولیت پذیریمیتواند در این چارچوب مؤثر باشد.
15-فعالیت‌های پیشگیرانه با استفاده از رسانه‌های مثل تلویزیون، رادیو، مجلات، روزنامه‌ها، پوستر و...
16-آموزش شیوه‌های مقابله و کارآمدن با فشارهای مختلف زندگی، اضطراب،تنش‌های جسمی یا ذهنی ناشی از مشکلات، شکست‌ها و برخورد های اجتماعی.
17-آشنا کردن دانش‌آموزان با موقعیت‌های اجتماعی که ممکن است آنها را برای آزمایش مواد مخدر تحت فشار اجتماعی قرار دهد.
18-ایجاد مهارت‌های شناختی لازم برای تشخیص این قبیل موقعیت های خطرناک و اجتناب از آنها.
19-ارائه اطلاعات به نوجوانان که باعث تصحیح برداشت‌های ذهنی آنان از معیارهای اجتماعی حاکم بر مصرف مواد می‌شوند.
20-ارائه مطالب آموزشی درباره برقرار کردن ارتباط و مبادله اطلاعات با دیگران.
21-ارائه اطلاعات مربوط به نرخ شیوع سوءمصرف مواد در میان نوجوانان، جوانانو کل جمعیت به منظور اصلاح دیدگاه‌های نوجوانان درباره خطرهای اعتیاد وعوارض دیگر آن
دکتر محمد حق شناس-رئیس هیات پزشکی ورزشی استان گیلان