- آيا آن محصول بی ضرر است ؟

- آيا محصول قانونی، مجاز و دارای مجوزهای لازم می باشد ؟

- آيا مصرف محصول مفيد است ؟

پس از گرفتن پاسخ مناسب از اين سه سوال و اطمينان از اين که محصول برای سلامتی مضر نبوده و از نظر نهادهای مسئول مجاز شناخته شده است، می بايست به ارزيابی مضرات و فوايد محصول پرداخت.

3-1- فوايد حاصل از مصرف مکمل ها:

اين گروه اثرات به دو دسته کلی اثرات واقعی بر افزايش عملکرد و اثرات روانی (اثرات دارونمايی) تقسيم می گردند.

3-1-1- اثرات مثبت بر عملکرد ورزشی:

برخی مکمل ها با تحقيقات علمی متعدد بعنوان مکمل های کارافزا (ارگوژنيک) شناخته شده اند. اين گروه مکمل ها واجد اثرات مستقيمی بر عملکرد ورزشکار می باشند، نظير کافئين. در اين گروه برخی ديگر از مکمل ها نظير انواع ويتامين ها قرار دارند که برای تامين نيازهای تغذيه ای ورزشکاران مصرف شده و در واقع مصرف اين گروه محصولات با يک اثر غير مستقيم، به افزايش کارآيی ورزشکار منجر می گردد. البته در مورد برخی از ترکيبات اين گروه نظير نوشيدنی های ورزشی، مطالعات علمی متعدد اثر بخشی آنها تاييد نموده است و در مورد برخی ديگر از اين ترکيبات هنوز مطالعات علمی در حال انجام است. ليکن حتی در مواردی که اثرات مستقيم يا غير مستقيم سودمند مصرف مکمل تغذيه ای اندک باشد نيز مصرف آن می تواند در شرايطی نظير رقابت های فشرده و نزديک، ارزشمند بوده و نتيجه نهايی را بهبود بخشد. لذا آموزش در خصوص نحوه، زمان و ميزان مصرف اين مکمل ها و انتخاب مکملی مناسب با شرايط ورزشکار مهم می باشد.

3-1-2- اثرات مثبت دارونمايی:

مطالعات متعدد نشانگر آن هستند که حتی در مواردی که ترکيباتی غير فعال و فاقد هر گونه اثر مثبت بر عملکرد ورزشی به ورزشکارن توصيه گرديده است نيز ممکن است عملکرد ورزشی آنان مقداری افزايش يابد. لذا اين اثر که به دليل جنبه های روانشناختی است، به اثر دارونما (Placebo ) موسوم است. اين اثر افزايشی را در نتايج آزمون های ورزشی فرد تنها به دليل باور فردی مبنی بر اينکه وی ترکيبی سودمند دريافت نموده است، را توصيف می کند. لازم به ذکر است ترکيبات دارونما در شرايط تحقيقات بالينی، اغلب به صورت يک ترکيب يا ماده ای بی ضرر و بی اثر تجويز می شود تا ارضا کننده نياز افراد تحت مطالعه مبنی بر دريافت يک دارو باشد. در شرايط ورزشی، يک ورزشکار زمانی که با يک مکمل جديد که تبليغاتی وسيع و جذاب را به همراه دارد و از طرف ديگر بسياری افراد مختلف به ويژه ورزشکاران موفق سخنانی را مبنی بر اثر بخشی آن ذکر کرده اند، به شکلی ناخواسته تحت شرايط روان شناختی خاص آن شنيده ها، در زمان شروع مصرف آن محصول جديد اثر دارونمايی آن را ممکن است تجربه نمايد.

عليرغم شواهد متعدد مبنی بر وجود و اهميت اثرات دارونمايی، تنها مطالعات اندکی تلاش نموده اند تا اين اثر را در ارتباط با ورزش مستند نمايند. در يکی از مطالعات موجود در اين خصوص، وزنه بردارانی که محلولی نمکی به آنها تزريق می شد، در حاليکه آنان گمان می بردند که استروئيد آنابوليک به آنا تزريق گرديده است، افزايش قابل توجهی در ميزان بافت بدون چربی بدن ايشان مشاهده شد. در مطالعه ای ديگر تجويز نوشيدنی که با شيرين کننده های مصنوعی شيرين شده بود، برای دوچرخه سواران آنان را متقاعد ساخت که ايشان نوشيدنی ورزشی دريافت نموده اند و افزايش 4 درصدی در عملکرد نهايی آنان به وجود آورد.

البته در خصوص اثر دارونما هنوز انجام مطالعات بيشتر جهت تعيين ميزان اين اثر در رشته های مختلف و دوره زمانی که اين اثر در ورزشکار بر جای می ماند مورد نياز است.

3-2- هزينه های مادی تهيه مکمل های ورزشی:

مکمل ها اغلب محصولاتی پر هزينه بوده و گران می باشند. اين گرانی با توجه به نوع محصول نيز متغير است. به عناون مثال برای مصرف ريبوز و کلستروم به ميزانی که توليد کنندگان توصيه می نمايند، می بايست به طور تقريبی 50 دلار در هفته هزينه نمود. مصرف مکمل ها در برخی موراد افراطی، ممکن است حتی از هزينه غذای هفتگی ورزشکار نيز بيشتر شود. اين امر در مواردی نظير تيم های ورزشی که در آن هر يک از ورزشکاران می بايست از برنامه مکمل خاصی پيروی نمايند، پيچيده تر می گردد. لذا در چنين مواردی به ويژه زمانی که بودجه در نظر گرفته شده برای تهيه مکمل ها محدود می باشد، انتخاب آگاهانه و درست مکمل هايی که اولويت بيشتری دارند، می تواند مفيد باشد.

به طور معمول هزينه تهيه برخی مکمل هايی که حاوی مواد مغذی هستند، بيشتر از هزينه دريافت آنها از طريق برنامه غذايی می باشد. البته هزينه صرف شده برای تهيه مکمل يا غذای ورزشی اگر به درستی هزينه شده باشد، به ويژه اگر محصول تامين کننده مطلوب مواد مغذی يا دارای اثرات کارافزايی باشد، هزينه ای مقرون به صرفه خواهد بود. همچنين ورزشکارانی که از نظر تهيه مکمل ها با مشکلات مادی درگيرند، بهتر است تهيه اين گروه محصولات را به شرايطی خاص نظير دوره زمانی نزديک به مسابقات محدود نمايند. البته در موارد کم اهميت تر می توان با دستورالعمل هايی ساده، تامين مواد مغذی مورد نياز ورزشکار را بدون نياز به تهيه مکمل های تجاری و به طور نسبی تامين نمود. به عنوان مثال نوشيدنی صاف شده آب ميوه ای که با پودر شير غنی شده باشد، می تواند با هزينه ای کمتر تامين کننده بخشی از نياز به پروتئين فرد بوده و جايگزينی مناسب برای برخی مکمل های با درصد پروتئين پايين، باشد.

3-3- عوارض جانبی احتمالی ناشی از مصرف مکمل های ورزشی:

اغلب مکمل های غذايی به دليل آن که خاستگاه آنها ترکيبات غذايی است، فاقد عوارض جانبی می باشد. البته برخی گزارش ها در خصوص اثرات مسموميت زا و عوارض جانبی ناشی از مصرف برخی از اين محصولات موجود است. به عنوان مثال مصرف ژله رويال باعث بروز برخی واکنش های حساسيتی در افراد مستعد می گردد.

علاوه بر اين برخی از محصولات به دليل آنکه واجد مقاديری زياد از يک ترکيب مغذی هستند که در برنامه غذايی روزانه مصرف آن ميزان از آن ماده مغذی خاص رايج نيست، ممکن است موجب بروز عوارض جانبی در برخی افراد گردد. به عنوان مثال در دهه 1980 ميلادی، عوارض جانبی مرگ باری در اثر مصرف مکمل حاوی مقادير زياد تريپتوفان (Roufs, 1992 ) گزارش گرديد. محصولات حاوی افدرين و کافئين ترکيباتی هستند که در طی ساليان اخير با بروز عوارض شديد در برخی افراد حساس همراه بوده اند. در اين بين برای مصرف برخی محصولات گياهی و داروهايی که در واقع ريشه در طب سنتی دارند نيز می بايست دقت خاصی داشت، زيرا برخی از اين محصولات نيز می توانند با بروز عوارض جانبی و حساسيتی مرتبط باشند.

 3-4- احتمال آلودگی برخی مکمل های ورزشی با ترکيبات ممنوعه (ترکيبات دوپينگی):

متاسفانه برخی تحقيقات نشانگر وجود ترکيباتی که توسط انجمن جهانی ضد دوپينگ (WADA) به عنوان ترکيبات ممنوعه می باشند، در برخی از مکمل های ورزشی می باشد. اين ترکيبات شامل پروهورمون ها (ترکيبات شبه استروئيدی نظير آندرواستنديون، DHEA ) و برخی مواد محرک نظير افدرين يا ترکيبات مرتبط با آنها می باشد. لذا به ورزشکاران توصيه می شود تا قبل از اقدام به تهيه هر نوع مکمل و محصولی، در درجه نخست برچسب آن را به طور دقيق مطالعه نمايند تا از بروز نتايج دوپينگ غير عمدی پيشگيری شود. با توجه به اين که آژانس بين المللی دوپينگ در بيانيه خويش تمامی مسئوليت مثبت بودن نتيجه دوپينگ يک ورزشکار را متوجه وی می داند، ارايه آموزش های لازم برای ورزشکاران در اين خصوص ضروری به نظر می رسد.

البته حتی وقتی ورزش کاران پيش بينی و دقت های لازم را به کار برند نيز ممکن است به دليل آن که برخی محصولات بدون آن که بر روی برچسب آنها قيد شده باشد، حاوی ترکيبات ممنوعه باشند، دريافت غير عمدی مواد ممنوعه از مکمل ها همچنان محتمل است. اين قبيل مشکلات ممکن است به دليل بی دقتی برخی توليد کنندگان و يا برچسب گذاری ناقص به وجود آيد. در مطالعه ای که با تاييد کميته جهانی المپيک و توسط آزمايشگاه آن صورت گرفت (Geyer 2004) ، بررسی بر روی 643 مکمل توليدی توسط 215 شرکت توليد کننده مکمل از 13 کشور جهان، نتايج گواه آن بود که 49 مورد از اين محصولات (15 درصد از آن ها) حاوی هورمون ها و پروهورمون هايی بودند که بر روی برچسب آن محصولات نام آن ها ذکر نگرديده بود. قابل توجه آن که در اين 49 محصول، 68 درصد حاوی تستوسترون و 7 درصد حاوی ناندرولون بودند. اين 49 محصول از کشورهای آمريکا، آلمان، ايتاليا، هلند و انگلستان تهيه گرديده بودند، هر چند اين محصولات در ساير کشورها نيز عرضه می گردند.

ذکر اين موضوع در اينجا لازم به نظر می رسد که دريافت مقاديری کمتر از 1 ميکروگرم ناندرولون موجب مثبت شدن پاسخ آزمون دوپينگ فرد می گردد، حال آن که برخی از اين محصولات واجد 01/0 تا 190 ميکروگرم از اين ترکيب در هر گرم محصول بودند.

لذا با توجه به اهميت اين موضوع توصيه می شود تا ورزشکاران  هر کشوری با مراجعه به نهادهای مسئول در خصوص مبارزه با دوپينگ، از آخرين قوانين و ترکيبات موجود در فهرست ترکيبات ممنوعه مطلع گردند.

3-5- جابجايی اولويت های حقيقی:

يکی از نتايج نامطلوب مرتبط با مصرف مکمل های غذايی – ورزشی جابجايی اولويت های واقعی ورزش کاران می باشد. در واقع عملکرد موفق ورزشی نتيجه عوامل متعددی است که عوامل تغذيه ای، تمرينات طولانی مدت، استراحت و بازتوانی کافی و برخورداری از ژنتيک مناسب، از مهمترين آنها می باشند. ليکن از آنجا که اين عوامل جذابيت کمتری داشته و اغلب دستيابی به آنها سخت و طاقت فرسا ست، لذا ورزشکاران اغلب ممکن است از مسير اصلی خويش برای دستيابی به موفقيت منحرف شده و در جستجوی راهی کوتاه تر با استفاده از مکمل ها باشند.

3-6- مصرف مکمل های غذايی – ورزشی در گروه سنی کودکان و نوجوانان:

کودکان و نوجانان قبليت و استعداد ويژه ای را برای اغوا شدن دارند. در واقع تبليغات مهيج و وسيعی که توسط توليد کنندگان مکمل ها به کار می رود موجب جذب اين گروه سنی برای مصرف محصولات می گردد. ليکن در مورد مصرف مکمل ها در ورزشکاران جوان، کمبود و نبود اطلاعات در خصوص بی ضرر بودن مصرف طولانی مدت ترکيبات گوناگون و اثر اين ترکيبات بر بافت های در حال رشد و تمايز از مهمترين دغدغه های نهادهای تصميم گيرنده می باشد.

بر اين اساس گروه های علمی تخصصی در بيانيه های متعدد با مصرف مکمل توسط ورزشکاران جوان مخالفت نموده اند. آکادمی کودکان آمريکا در بيانيه سياست گذاری خويش در مورد مصرف ترکيبات افزاينده کارآيی به سال 2005، مصرف ترکيبات ارگوژنيک شامل انواع ترکيبات مکمل های ورزشی را توسط کودکان و نوجوانان ممنوع اعلام نمود. کالج آمريکايی طب ورزشی نيز به سال 2000 توصيه نموده است که مکمل کراتين در افراد کمتر از 18 سال نمی بايست مصرف گردد. اين قبيل سياست گذاری ها بر اساس عوارض جانبی احتمالی مکمل ها تنظيم می گردد. البته اين نکته نبايد از نظر دور داشت که برخی افراد مصرف مکمل های غذايی را دروازه ای برای تصميم گيری در خصوص مصرف ترکيبات جدی تر شامل داروهای ممنوعه می دانند و در صورتی که از مصرف مکمل های غذايی نتيجه مطلوب و مورد نظرشان به دست نيايد، ممکن است جهت مصرف ترکيبات ممنوعه ترغيب گردند.

دکتر محمد حضوری مسئول کمیته تغذیه هیئت پزشکی ورزشی استان قم