برای نخستین بار این عبارت در سال 1992از سوی کالج پزشکی ورزشی امریکا مورد استفاده و تعریف قرار گرفت . در تعریف اولیه سه گانه وجود سه جز اختلال خوردن (بی اشتهایی عصبی پرخوری عصبی و...)آمنوره (قطع قاعدگی) و پوکی استخوان ضرورت داشت اما مطالعاتی که به دنبال آن تا به امروز صورت گرفته تعریف انرا بصورت زیر تغییر داده و طیف وسیعتری از افراد را در برگرفته است.

1-دسترسی بدن به انرژی ناکافی با یا بدون اختلال خوردن.

2-اختلال عملکرد قاعدگی

3-تغییرات دانسیته استخوانی

• انرژی

عدم دستیابی به انرژی کافی به عنوان علت اصلی و زمینه ای این تریاد مورد تاکید می باشد .زنان ورزشکاری که برای دستیابی به بهبود شکل بدنی و کاهش وزن انرژی دریافتی خود را به شدت کاهش میدهند به تدریج طی ماه ها وحتی سالها در معرض خطر اختلال قاعدگی و کاهش تراکم توده استخوانی قرار میگیرند و در نهایت خطر شکستگی های استرسی استخوان آنها را تهدید می نماید .کاهش دریافت انرژی ممکن است تنها به صورت محدود نمودن کالری دریافتی از راه خوردن رژیم های سخت گیاهخواری و یاهمراه با اختلالات خوردن و رفتارهای تغذیه ای مثل استفاده از قرصهای لاغری –مسهل و مدر و استفراغ عمدی باشد.

شیوع این اختلالات از 1تا 62 درصد در زنان ورزشکاران متفاوت است .برخی از شایعترین این اختلالات عبارتند از 1-بی اشتهایی عصبی2-پرخوری عصبی(بولیمیا)

بی اشتهایی عصبی به مواردی اطلاق میشود که فرد علیرغم اینکه 15٪ زیر وزن ایده ال برای سن و قد خود می باشد به شدت اصرار بر اضافه وزن ،چاقی خود داشته و با محدود کردن کالری دریافتی و رژیمهای سخت مبادرت به کاهش وزن می نماید.

در حالیکه بولیمیا (پرخوری عصبی)به حالتی اطلاق میشود که فرد به صورت دوره ای و تکرار شونده به دنبال حملات پرخوری اقدام به تحریک حلق و استفراغ عمدی جهت دفع مواد خورده شده و حفظ بدن می نماید.

عوامل مختلف محیطی-روانی و فرهنگی در ایجاد این اختلالات خوردن موثر شناخته شده اند.

2-اختلال سیکل قاعدگی

در وضعیت یومنوره(Eumenarhea )یا قاعدگی طبیعی متعاقب تخمک گذاری منظم سیکل قاعدگی با فواصل زمانی منظم هر 7 28روزیکبار تکرار میشود.

هرگونه انحراف از این وضعیت اختلال سیکل قاعدگی نامیده میشود و می تواند یکی دیگر از اجزا تریاد زن ورزشکار باشد.

از جمله شایعترین اختلالات قاعدگی می توان به موارد زیر اشاره کرد.

الف)آمنوره اولیه (تاخیر در سن شروع قاعدگی)

ب)آمنوره ثانویه (قطع قاعدگی برای مدت بیش از 3ماه)

ج)الیگومنوره (افزایش فاصله دوسیکل به بیش از 35 روز)

شیوع اختلالات عملکرد قاعدگی در جمعیت زنان سنین باروری 5٪-2می باشد در حالیکه در میان زنان ورزشکار 7٪-6 می رسد .بررسی ها نشان میدهد که تمرینات شدید ورزشی به تنهایی نمی تواند زمینه ساز اختلالات قاعدگی گردد و محدودیت دریافت انرژی به میزان تقریبی 30کیلوکالری به ازای هر کیلو وزن بدن در روز (30kcal/kg/day) و وضعیت کاهش متابولیسم پایه بعنوان علت اصلی اختلال تخمک گذاری و سیکل قاعدگی ضروری است. بهم خوردن تعادل انرژی و هموستاز طبیعی بدن نهایتا" منجر به ناباروری کاهش عملکرد سیستم ایمنی-کاهش تراکم توده استخوانی و افزایش خطر شکستگی میگردد.

3-تراکم استخوان

آخرین جز از اجزا سه گانه تریاد زن ورزشکار می باشد که با روش ((Dexa اندازه گیری میشود .نکته حائز اهمیت این است که در ارزیابی توده استخوانی در ورزشکاری که ممکن است هنوز به لحاظ سنی به پیک توده استخوانی یعنی 30سال نرسیده باشد باید از z-scare یعنی مقایسه با فرد همسن و همجنس در شرایط نرمال استفاده کرد و استفاده از T-score که توده استخوانی فرد 30ساله را بعنوان مبنای مقایسه در نظر میگیرد ممکن است موجب نتایج مثبت کاذب گردد. براین اساس 2-> z-s careاستنوپروز تلقی مشود.

خانم ورزشکار جوانی که بدلیل اختلال قاعدگی دچار کاهش تراکم توده استخوانی شده است در صورت عدم تشخیص و درمان به موقع سالانه چیزی 2٪ از توده استخوانی خود را از دست داده و برای تمامی عمر دچار ضعف و نقصان در سلامت استخوان و عوارض ناشی از آن خواهد گردید.

مطالعات اخیر نشان میدهد که ورزشهای متحمل وزن نظیر بسکتبال می تواند تا 15٪ تراکم توده استخوانی را نسبت به جمعیت غیر ورزشکار افزایش دهد .این در حالی است که در بین رشته های مختلف ورزشی کمترین تراکم استخوانی در دونده ها دیده شده است .

از مقایسه این نتایج چنین بر می اید که در صورت ابتلا به اجزا دیگر سندرم تریاد زن ورزشکار اثر محافظتی ورزشهای متحمل وزن به شدت کاهش می یابد.علت اصلی این اثر از افزایش فعالیت سلولهای استئوکلاست (تخزیب کننده استخوان)به دلیل کاهش استروژن و کاهش اثر مهار کنندگی آن بر این سلولها ناشی میشود.

ارزیابی

بهترین زمان ارزیابی و غربالگری ورزشکاران در معرض خطر از نظر این تریاد معاینات پیش از فصل و ارزیابی های سالانه ورزشکاران می باشد.هر دونده استقامت با درد راجعه ساق پا یا در صورت هرگونه شک قوی به شکستگی استرسی باید از نظر ابتلا به این تریاد بررسی شود.

مربیان و خانواده های آگاه بعنوان اولین شاهد تغییرات رفتارهای تغذیه ای –اضطراب –تحریک پذیری رفتارهای تکانشی-رژیمهای سخت و غیر ضروری و انزوای اجتماعی و سوءاستفاده از مواد می توانند کمک شایان درجهت تشیص زودرس و درمان به موقع این عارضه به شدت خطرناک ورو به افزایش باشند.در صورت شک به تریاد ارزیابی های تشخیصی و اقدامات پارا کلینیک زیر ضروری است:

-CBC(DIFF)

-ESR

-TFT

(درصورت استفراغ کاهش می یابد)                            -Urine elcetrolyte                        

(بدلیل استفراغ افزایش می یابد )-serum Amylas                                              

-U/A

(آریتمی و QT↑ )→(نوار قلب)*EKG                                                          

درصورت وجود آمنوره

           LH

FSH

Prolactine

TSH

در صورت عدم برگشت قاعدگی پس از 6-3ماه ←ارجاع به متخصص زنان و بنا به توصیه کالج پزشکی ورزشی امریکا انجام سنجش تراکم استخوان در موارد زیر ضروری است .

1-سابقه اختلال قاعدگی بصورت الیگومنوره یا آمنوره برای مدت بیش از 6ماه

2-اختلال خوردن

3-سابقه شکستگی استرسی استخوان

درمان

اولین اقدام درمانی تامین انرژی کافی و در دسترس برای بدن و ایجاد بالانس مثبت انرژی چه از طریق افزایش و دریافت و چه کاهش مصرف انرژی می باشد.

افزایش تراکم توده استخوانی به میزان 5٪ در سال به شدت وابسته به افزایش وزن ورزشکار می باشد.

2-در صورت وجود علائم ناشی از اختلالات خوردن مشاوره تغذیه و روانپزشکی ضروری است.

3-مصرف مکمل کلسیم و ویتامین D

4-داروهای ضدافسردگی در موارد بی اشتهایی عصبی

5-درمانهای جایگزینی هورمون و کنتراسپتیو خوراکی معمولا" کمکی به افزایش توده استخوانی نمی کند مگر در مواردی که ورزشکار با سن بیش از 16سال همچنان با کاهش توده استخوانی مواجه باشد.

نکته:

داروهایی که برای درمان استئوپروز در سنین پس از منوپوز استفاده می شوند مثل بیفسفوناتهاBiphosphanate به دلیل اثرات ثابت نشده این گروه از داروها در ورزشکاران جوان و همچنین احتمال عوارض خطرناک جنینی در صورت بارداری توصیه نمی شوند.

Clin.sportmed 31(2012)243-256

دکتر فاطمه کریمی افشار-نایب رئیس هیأت پزشکی ورزشی استان کرمان