تمایل برای نوشیدن آب و یا به عبارتی دیگر تشنگی، توسط مرکز تشنگی مغز آغاز می­شود که به ویژه هیپوتالاموس در این زمینه نقش دارد. هنگامی که کاهش حجم خون و افزایش غلظت مواد حل شده در خون رخ می­دهد، این پاسخ فعال می­شود. کاهش مقادیر آب در خون، باعث کاهش ترشح بزاق شده و در نتیجه به خشکی دهان منتهی می­شود. به­طورکلی پیام رسانی از مغز و نیز خشکی دهان، سبب تمایل فرد به مصرف مایعات خواهد شد.

این تشنگی، باعث می­شود که فرد تلاش کند تا آب بنوشد اما اغلب فراتر از نیاز بدن خود، آب می­نوشد. برای مثال، مشخص شده است ورزشکارانی که در آب و هوای گرم فعالیت ورزشی می­کنند به سرعت آب بدن خود را از دست می­دهند اما تا زمانی که مقادیر بالایی از آب بدن را از دست ندهند و عملکرد آن­ها تحت تأثیر قرار نگیرد، با تشنگی چندان شدیدی مواجه نمی­شوند. به همین دلیل ورزشکاران باید به دقت شرایط مایعات بدن خود را بسنجند و جهت تعیین میزان و سرعت دفع آب، در قبل و بعد از انجام جلسات تمرینی، وزن خود را اندازه­گیری کنند. در صورت ابتلای فرد به تب، تهوع و اسهال، ممکن است به سرعت بدن آب خود را از دست بدهد و در چنین شرایطی، ممکن است مکانیزم تشنگی نتواند برای پاسخگویی به نیاز مایعات و جایگزینی مایعات از دست رفته برای بدن او کافی باشد. کودکان و افراد مسن، به مکانیزم تشنگی حساسیت کمتری دارند و به این ترتیب فرد ممکن است حتی در صورتی که آب زیادی از بدن او دفع شده باشد، احساس تشنگی نکند. حتی در صورتی که یک فرد به تشنگی پاسخ گوید مقادیر مایعات مصرف شده ممکن است برای جایگزینی آب از دست رفته کافی نباشد چرا که تشنگی دقیقا هنگامی که آب مصرف می­گردد برطرف می­شود و مدت زمانی طول می­کشد تا مجدداً تعادل آب در بدن برقرار شود.

هنگامی که آب بیش از حد از بدن دفع شود و جایگزین نیز صورت نگیرد، آب­زدایی آغاز می­شود. آب­زدایی هنگامی رخ می­دهد که کاهش آب بدن آن قدر زیاد باشد که حجم خون کاهش پیدا کند و به این ترتیب، قابلیت اکسیژن رسانی و مواد مغذی به سلول­ها و نیز قابلیت دفع مواد زائد کاهش می­یابد. اولین نشانه از آب­زدایی، تشنگی است که نشان می­دهد بدن مقداری آب را از دست داده است. اگر فرد قادر به تأمین آب نباشد و یا همانند آن گونه که در بسیاری از افراد مسن رخ می­دهد نتواند پیام تشنگی را به خوبی تشخیص دهد، علائم آب­زدایی به سرعت از تشنگی تا ضعف، خستگی و حتی در شرایط حاد، مرگ توسعه می­یابد. علائم اولیه آب­زدایی (از دست دادن یک یا دو درصد وزن بدن به دلیل دفع آب) شامل سردرد، خستگی، بی اشتهایی، خشکی چشم و دهان و هم­چنین تیرگی رنگ ادرار می­باشد. از دست دادن 5 تا 6 درصد از آب بدن، می­تواند سبب ایجاد مشکلاتی در تمرکز و ایجاد حالت تهوع شود. گیجی و اختلال در جهت­یابی هنگامی رخ می­دهد که از آب­زدایی به 7 تا 8 درصد برسد. از دست دادن 9 تا 10درصد آب بدن، ممکن است به واماندگی، غش کردن و مرگ، منتهی شود (جدول 4-2).

هنگامی که بدن با کمبود آب مواجه می­شود، میزان منابع مایعات خود را افزایش می­دهد. دو هورمون که در این فرایند نقش دارند شامل هورمون ضد­ادراری و آلدوسترون می­باشد. غده هیپوفیز، هورمون ضد­ادراری را ترشح می­کند تا کلیه­ها باز جذب آب را انجام دهند. کلیه­ها این موضوع را با کاهش جریان ادرار پاسخ می­دهند. هم­چنان، که حجم مایعات در جریان خون کاهش می­یابد، فشارخون افت می­کند. این موضوع باعث شروع ترشح هورمون آلدوسترون می­شود تا به کلیه­ها پیام دهد سدیم بیشتری را حفظ نمایند و در نتیجه آب بیشتری را بازجذب شود. الکل، از فعالیت هورمون ضد­ادراری جلوگیری می­کند.

یکی از دلایلی که چرا افراد پس از نوشیدن زیاد نوشیدنی­های الکلی، احساس خستگی می­کنند این است که آب بدن را از دست داده­اند. با وجود این که ممکن است مایعات زیادی با نوشیدنی­های الکلی مصرف شود اما به این دلیل که الکل از فعالیت هورمون ضد ادراری جلوگیری می­کند، فرد مایعات بیشتری را از دست می­دهد. با وجود مکانیزم­هایی که برای کاهش دفع آب از طریق کلیه­ها وجود دارد، مایعات از طریق مدفوع، پوست و شش­ها دفع می­گردند. مقادیر دفع شده باید جایگزین شوند، هم­چنین یک محدودیت در ارتباط با غلظت ادرار وجود دارد. به نظر می­رسد در صورتی فردکه مایعات مصرف نکند، بدن وی ممکن است با وجود فعالیت­های منظم این دو هورمون، با تأثیرات نامطلوب آب­زدایی مواجه شود.

از طرف دیگر، مسمومیت­زایی آب به ندرت رخ می­دهد اما ممکن است در نتیجه مصرف بیش از حد آب و یا در نتیجه ابتلا به نارسایی­ها و بیماری­های کلیوی بروز یابد که این موضوع باعث کاهش تولید ادرار می­شود. علائم آن شامل گیجی، تشنج و حتی مرگ در شرایط حاد و شدید می­باشد. مصرف بیش از حد آب با شرایط خطرناکی تحت عنوان هیپوناترمی (کمبود سدیم خون) همراه است. اغلب در ورزشکاران استقامتی، این مسمومیت ناشی از مصرف بیش از حد آب مشاهده می­شود

دکترمحمدمهرتاش-مسئول کمیته تغذیه هیأت پزشکی ورزشی استان کرمان.