انتشار یافته در فصلنامه طب در ورزش

مقدمه

هورمون تستوسترون در انواع مختلف و داروهای مشابه مانند دیابانول، ناندرلون و اکسی متالون هورمون های استروئیدی از گروه آندروژن‌ها هستند که همگی مکانیزم مشابهی دارند. تستوسترون به طور طبیعی در بدن انسان تولید می‌شود. این هورمون در مردان بیشتر توسط بیضه‌ها و در زنان به مقدار کمتر توسط تخمدان‌ها و غدد فوق کلیوی ترشح می‌گردد. تستوسترون و هورمون های مشابه که در بدن مردان و زنان تولید می شوند نقش مهمی در توسعه ویژگی‌های جنسی، قدرت عضلانی، استخوان‌بندی، خلق‌وخو و اعتماد به نفس ایفا می‌کند

مکانیسم عمل و اشکال دارویی

تستوسترون با اتصال به گیرنده‌های آندروژن در سلول‌های هدف، باعث تحریک ساخت پروتئین، افزایش توده عضلانی، و تراکم استخوان و … می‌شود. این هورمون در بعضی بافت های بدن مثل پوست، ریشه ی مو، و اندام های جنسی بدن به دی‌هیدروتستوسترون تبدیل می‌گردد. دی هیدروتستوسترون قدرت بیشتری از خود تستوسترون دارد و ایجاد ریزش مو و آکنه و … می نماید. مقدار تبدیل تستوسترون به دی‌هیدروتستوسترون تحت اثر آنزیم ردوکتاز بافتی می باشد و در بدن هر فرد با فرد دیگر متفاوت است. به همین دلیل اثرات تستوسترون با دوز مساوی در افراد مختلف فرق می کند. مثلا میزان حجیم شدن عضلات در مقدار مشخصی از تجویز تستوسترون  یک فرد با فرد دیگر متفاوت است      

شکل‌های دارویی تستوسترون شامل موارد زیر است    

تزریق عضلانی: اثر طولانی‌مدت، رایج در درمان‌های پزشکی

ژل و کرم پوستی: جذب یکنواخت و استفاده روزانه

چسب یا پچ پوستی: آزادسازی تدریجی هورمون

قرص خوراکی: عوارض کبدی جدی

قرص زیرزبانی / گونه‌ای: جذب موضعی با تأثیر سریع‌تر

ایمپلنت زیر پوستی: آزادسازی بلندمدت و بدون نیاز به مصرف روزانه

 کاربردهای پزشکی

تستوسترون هورمونی ضروری برای سلامت بدن، به‌ویژه در مردان است، اما مصرف خودسرانه یا غیرپزشکی آن، به‌ویژه در ورزشکاران و بدنسازان، خطرات جدی و گاه غیر قابل بازگشتی برای سلامت به همراه دارد. استفاده از این هورمون باید با دقت، با کمترین دوز مؤثر، و تحت نظر پزشک متخصص انجام شود.تستوسترون و مشابهات آن به عنوان دارو در درمان کمبود هورمون های مردانه، تاخیر در بلوغ، برخی سرطان‌های پستان، و هورمون‌درمانی افراد ترنس استفاده می‌شود. مصرف صحیح این دارو زیر نظر پزشک می‌تواند کیفیت زندگی و سلامت بیماران را بهبود دهد.

استفاده در بدنسازی

در دنیای بدنسازی، برخی افراد برای افزایش سریع حجم عضلانی و قدرت بدنی، از تستوسترون یا مشتقات آن استفاده می‌کنند. این کاربرد معمولاً خارج از مسیر پزشکی است و اکثرا  با دوزهای بالا همراه است. اگرچه این مصرف  باعث رشد سریع عضلات می شود، اما ریسک بالایی از نظر سایر عوارض دارد.

عوارض کوتاه‌مدت و بلندمدت

کوتاه‌مدت: آکنه، احتباس آب، نوسانات خلقی، بی‌خوابی، پرخاشگری، رشد غیرعادی مو یا ریزش مو، درد محل تزریق

بلندمدت: ناباروری، کاهش تولید طبیعی تستوسترون، کوچک شدن بیضه‌ها، افزایش خطر بیماری‌های قلبی-عروقی، آسیب کبدی، افزایش خطر بزرگ شدن پروستات یا سرطان، وابستگی روانی و جسمی

عوارض کبدی

تاثیرات مخرب بر کبد عمدتاً با شکل خوراکی تستوسترون می باشد. این اثرات به صورت افزایش آنزیم‌های کبدی، التهاب، هپاتیت دارویی، کیست‌های خونی در کبد و حتی تومور می باشد. در صورت قطع زودهنگام دارو، آسیب‌ها ممکن است برگشت‌پذیر باشند، اما در برخی موارد، آسیب دائمی ایجاد می‌شود.

تاثیر تستوسترون در زنان بدنساز

زنان ورزشکار گاهی برای افزایش حجم عضلات از تستوسترون و مشتقات آن استفاده می‌کنند. مصرف این هورمون در زنان  باعث مردانه شدن ظاهر شامل کلفت شدن صدا (اغلب برگشت‌ناپذیر)، رشد موهای زائد، آکنه، بزرگ شدن کلیتوریس، اختلالات قاعدگی، ریزش موی سر و کاهش باروری می شود. همچنین مشکلات روانی و قلبی‌عروقی در زنان شایع‌تر است. بسیاری از این عوارض در صورت ادامه مصرف دائمی شده و برگشت‌ نا پذیرند.

تستوسترون ممکن است به زنان بدنساز کمک کند تا عضلات بیشتری بسازند، قدرت بدنی بالاتری داشته باشند، بازسازی عضلانی بهتر به دنبال تمرین شدید را تجربه کنند و کاهش بافت چربی بیشتری نشان دهد. اما مصرف آن عوارض جدی و گاهی دائمی دارد. از آنجا که بدن زنان برای این میزان تستوسترون طراحی نشده است در مصرف دوز بالا و طولانی مدت، تعادل هورمونی به شدت به‌هم می‌ریزد. استفاده از این داروها فقط باید تحت نظر پزشک متخصص انجام شود. برای بسیاری از زنان، خطرات این داروها بیشتر از فواید آن‌هاست.

دکتر هادی شهراد بجستانی/ فوق تخصص غدد/ عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران