انتشار یافته در فصلنامه طب در ورزش

مقدمه

در سال‌های اخیر، پیشرفت‌های چشم‌گیری در حوزه زیست‌فناوری و فارماکولوژی منجر به توسعه ترکیباتی شده است که می‌توانند به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در بیان ژن‌ها و مسیرهای سلولی حیاتی مداخله کنند. یکی از این دسته‌ ترکیبات، مهارکننده‌های فاکتورهای رونویسی GATA هستند که به دلیل نقش حیاتی‌شان در تنظیم مسیرهای سلولی مرتبط با خون‌سازی و ایمنی، مورد توجه پژوهشگران و در برخی موارد، سوءاستفاده در ورزش حرفه‌ای قرار گرفته‌اند. به همین دلیل، آژانس جهانی مبارزه با دوپینگ (WADA) این ترکیبات را در بخش S2 از لیست ممنوعه خود قرار داده است.

فاکتورهای GATA: ساختار و عملکرد

GATA یک خانواده از فاکتورهای رونویسی شامل شش عضو (GATA1 تا GATA6) است که در مسیرهای سلولی متعددی نقش دارند. این فاکتورها با اتصال به توالی خاصی از DNA (توالی GATA) بیان ژن‌ها را در بافت‌های مختلف مانند سلول‌های خونی، قلب، ریه و اندام‌های گوارشی تنظیم می‌کنند. مهم‌ترین عملکردهای فاکتورهای GATA عبارتند از:
GATA1 و GATA2 :در فرآیند اریتروپوئز )تولید گلبول‌های قرمز(و تکامل سلول‌های میلوئیدی
 GATA3  :در عملکرد و تکامل سلول‌های T در سیستم ایمنی
 GATA4,5,6  :در رشد و عملکرد قلب و سیستم گوارشی

مهارکننده‌های GATA (GATA Inhibitors)

مهارکننده‌های GATA، ترکیباتی هستند که با ممانعت از اتصال فاکتورهای GATA به DNA یا تغییر فعالیت آن‌ها، باعث کاهش یا توقف بیان ژن‌های هدف می‌شوند. این ترکیبات در ابتدا در زمینه درمان بیماری‌های بدخیم مانند سرطان خون، التهاب مزمن، و نارسایی‌های قلبی توسعه یافتند، اما به‌مرور توجهاتی به کاربردهای آن‌ها در زمینه بهبود عملکرد ورزشی و بازسازی بافتی نیز جلب شده است.

جایگاه GATA Inhibitors در لیست ممنوعه WADA

براساس آخرین به‌روزرسانی لیست مواد ممنوعه WADA، مهارکننده‌های GATA در بخش S2، مربوط به "هورمون‌ها و تعدیل‌کننده‌های هورمونی" قرار گرفته‌اند. دلیل این ممنوعیت به دلایل زیر بازمی‌گردد:
- تحریک غیرطبیعی تولید گلبول قرمز از طریق مداخله در مسیرهای مرتبط با اریتروپوئز
- تأثیر بر سیستم ایمنی و التهابی، که ممکن است به افزایش توان بازیابی یا کاهش خستگی منجر شود
- افزایش ظرفیت اکسیژن‌رسانی غیرطبیعی به بافت‌ها، مشابه با دوپینگ خونی

عوارض جانبی مصرف مهارکننده‌های GATA

مصرف این ترکیبات می‌تواند با عوارض جدی همراه باشد، از جمله:
- سرکوب مغز استخوان و کاهش سلول‌های خونی
- اختلال در عملکرد سیستم ایمنی
- افزایش خطر ابتلا به سرطان‌های ثانویه
- نارسایی قلبی یا اختلال در رشد بافت‌های حیاتی
- خطر نازایی یا اختلال در عملکرد غدد جنسی

نتیجه‌گیری

استفاده از مهارکننده‌های GATA در ورزش نه‌تنها خلاف اصول اخلاقی رقابت عادلانه است، بلکه می‌تواند سلامت جسمی ورزشکاران را به‌شدت تهدید کند. با توجه به پتانسیل سوءاستفاده از این ترکیبات در زمینه دوپینگ، گنجاندن آن‌ها در لیست ممنوعه WADA اقدامی ضروری و علمی در راستای حفظ سلامت و عدالت ورزشی به شمار می‌رود. آگاهی‌بخشی به کادر پزشکی ورزشی و ورزشکاران درباره این ترکیبات، گامی اساسی در پیشگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی خواهد بود.

دکتر آیدا بخشی/پزشک عمومی

منابع

1. Koulnis M, Porpiglia E, Hidalgo D, et al. "GATA Transcription Factors in Erythropoiesis and Hematopoietic Stem Cell Biology." J Hematol Oncol. 2018.
2. WADA Prohibited List 2025. https://www.wada-ama.org
3. Wang J, Zhou JY, et al. "Targeting GATA Factors in Hematologic Malignancies." Blood Rev. 2022.