منتشر شده در شماره ۳۹ فصلنامه طب در ورزش(ویژهنامه آنتی دوپینگ)
در دنیای امروز، رقابتهای ورزشی از یک فعالیت تفریحی فراتر رفته و به صنعتی چند میلیارد دلاری تبدیل شدهاند. در این فضای حرفهای و پرتنش، وسوسه استفاده از روشهایی برای بهبود عملکرد جسمانی افزایش یافته است. یکی از معضلات بزرگ دنیای ورزش، «دوپینگ» یا استفاده از مواد یا روشهای ممنوعه برای تقویت عملکرد است. به همین منظور، «آژانس جهانی مبارزه با دوپینگ» (WADA) همهساله فهرستی رسمی از مواد و روشهای ممنوعه را منتشر میکند که پایبندی به آن، از الزامات حرفهای ورزشکاران، مربیان و پزشکان تیمهاست.
لیست مواد ممنوعه تنها یک فهرست دارویی نیست، بلکه سندی علمی و اخلاقی است برای تضمین سلامت، عدالت و شفافیت در رقابتهای ورزشی. در این مقاله به بررسی اصول تدوین این لیست، معیارهای درج داروها، گروهبندی زمانی و ورزشی، دستهبندی دارویی و روشهای ممنوعه و نیز مسئولیتهای مرتبط با آن خواهیم پرداخت.
اهداف تدوین لیست مواد ممنوعه
هدف از انتشار سالانه این لیست، چندین محور را شامل میشود:
- حفاظت از سلامت ورزشکاران: بسیاری از داروهای ممنوعه دارای عوارض شدید جسمی و روانی هستند که در صورت مصرف ناآگاهانه خطراتی جدی برای ورزشکار ایجاد می کنند.
- پیشگیری از مزیت غیرمنصفانه: دوپینگ با ایجاد برتری مصنوعی در عملکرد، عدالت رقابت را از بین میبرد.
- پاسداشت اصول اخلاقی ورزش: استفاده از مواد ممنوعه مغایر با روح جوانمردی، تلاش طبیعی و صداقت در ورزش است.
- هماهنگسازی قوانین جهانی: این لیست ابزاری برای یکسانسازی استانداردهای ضد دوپینگ در تمام کشورهای عضو WADA است.
معیارهای درج ماده در لیست ممنوعه
WADA تنها زمانی یک ماده یا روش را در لیست ممنوعه قرار میدهد که حداقل دو مورد از سه معیار زیر را داشته باشد:
- بهبود عملکرد ورزشی به شیوهای غیرطبیعی
- تهدید علیه سلامت جسمی یا روانی ورزشکار
- مغایرت با روح اخلاقی و رقابت جوانمردانه
این تصمیمات توسط کمیته علمی مستقل WADA، پس از بررسی دادههای علمی، گزارشهای سوءمصرف، تجربیات آزمایشگاهها و مشورت با پزشکان و متخصصان، گرفته میشود.
گروهبندی زمانی و اختصاصی مواد ممنوعه
درک درست از زمان ممنوع بودن یک دارو یا روش درمانی از اهمیت بالایی برخوردار است. در لیست WADA، مواد به سه شکل اصلی گروهبندی زمانی یا اختصاصی میشوند:
۱. ممنوع در همه زمانها (داخل و خارج مسابقه)
برخی مواد بهدلیل خطر جدی یا اثر دائمی بر عملکرد ورزشی، همیشه ممنوع هستند، چه ورزشکار در حین مسابقه باشد چه نباشد. این مواد شامل گروه های زیر می شود:
- گروه S۰: مواد فاقد تاییده
- گروه S۱: عوامل آنابولیک
- گروه S۲: هورمونهای پپتیدی، عوامل رشد ، مواد وابسته و مقلدها
- گروه S۳: بتا۲آگونیست ها
- گروه S۴: هورمونها و تعدیل کننده های متابولیک
- گروه S۵: داروهای مدر و عوامل پوشاننده
روش های ممنوعه در همه زمان ها (داخل و خارج مسابقه):
- گروه M۱: دستکاری خون و ترکیبات خون
- گروه M۲: دستکاری فیزیکی و شیمیایی
- گروه M۳: دوپینگ ژنی و سلولی
۲. ممنوع فقط در زمان مسابقه (In-Competition)
موادی که فقط در بازه زمانی مشخصی که مسابقه در حال برگزاری است، ممنوع هستند. طبق قوانین وادا، دوره حین مسابقه دوره ای است که از نیمه شب قبل از مسابقه (ساعت ۱۱:۵۹ شب روز قبل از مسابقه) آغاز شده و تا پایان مسابقه و اتمام نمونه گیری ادامه می یابد. این مواد شامل:
- گروه S۶: مواد محرکها
- گروه S۷: مخدرها
- گروه S۸: کانابینوییدها
- گروه S۹: گلوکوکورتیکوئیدها
۳. ممنوع فقط در ورزشهای خاص
برخی مواد در رشتههایی که به تمرکز یا آرامش بالا نیاز دارند، ممنوع هستند. نمونهای از این مواد بتابلوکرها هستند که در رشتههایی مثل تیراندازی، اسکواش، پرش با اسکی ، گلف و بیلیارد ممنوعاند
دستهبندی داروها و روشهای ممنوعه
لیست ممنوعه شامل چندین گروه دارویی و روشهای تکنیکی است. مهمترین آنها شامل موارد زیر هستند:
۱. استروئیدهای آنابولیک
- مواد: ناندرولون، بولدنون، متاندینون
- کاربرد: افزایش توده عضلانی و توان
- عوارض: نازایی، پرخاشگری، آسیب کبدی، آکنه شدید
۲. هورمونهای پپتیدی و رشد
- مواد: هورمون رشد (hGH)، انسولین، EPO
- کاربرد: افزایش بازسازی، خونسازی، ریکاوری
- عوارض: دیابت، رشد غیرطبیعی استخوان، فشار خون بالا
۳. محرکها
- مواد: آمفتامین، متیل فنیدات، سودوافدرین
- کاربرد: افزایش هوشیاری، تمرکز، کاهش خستگی
- عوارض: اضطراب، تپش قلب، آریتمی
۴. دیورتیکها و ماسککنندهها
- مواد: فوروزماید، پروبنسید
- کاربرد: کاهش وزن یا پنهانسازی مصرف سایر داروها
- عوارض: دهیدراتاسیون، عدم تعادل الکترولیتی
۵. بتا۲ آگونیستها
- مواد: سالبوتامول، کلنبوترول
- کاربرد: گشادکننده نایژهها، افزایش ظرفیت تنفسی
- عوارض: لرزش، تاکیکاردی، کرامپ عضلانی
۶. مواد مخدر
- مواد: مورفین، بوپرنورفین، فنتانیل
- کاربرد: تسکین درد شدید
- عوارض: اعتیاد، خوابآلودگی، افسردگی تنفسی
۷. کانابینوئیدها
- مواد: THC، حشیش
- کاربرد: احساس آرامش
- عوارض: کاهش تمرکز، افزایش ریسک، اختلال شناختی
۸. روشهای ممنوعه
- نمونهها: انتقال خون، ژندرمانی، تزریقهای غیرمجاز، افزایش مصنوعی اکسیژنرسانی
- عوارض: عفونت، عدم تعادل خون، خطر مرگ ناگهانی
مجوز استفاده درمانی (TUE)
گاهی ورزشکار به دلایل پزشکی نیاز به دارویی دارد که در لیست ممنوعه قرار دارد. در این صورت باید از سیستم TUE (Therapeutic Use Exemption) استفاده شود.
شرایط صدور TUE:
- وجود تشخیص پزشکی معتبر و مستند
- نبود جایگزین مجاز
- استفاده از دارو تنها در حد درمانی
- ارائه مستندات کامل به نهاد ملی ضد دوپینگ
در صورت نداشتن TUE، حتی مصرف دارو برای بیماری جدی نیز منجر به محرومیت خواهد شد.
نقش پزشکان و تیمهای ورزشی
کادر پزشکی و فنی در تیمهای ورزشی مسئولیت مهمی در پیشگیری از دوپینگ ناخواسته دارند:
- بررسی لیست مواد ممنوعه پیش از تجویز هر دارو
- آموزش مداوم ورزشکاران درباره مکملها و داروهای OTC
- مشاوره با نهادهای رسمی ضد دوپینگ در موارد مشکوک
- حفظ مستندات پزشکی دقیق برای دفاع احتمالی
- پایبندی به اصول اخلاق پزشکی در تجویز، تزریق و مراقبت
جمعبندی
لیست مواد ممنوعه ابزاری فراتر از یک فهرست دارویی است. این سند، نمایانگر تعهد جهانی به سلامت، انصاف و اصول انسانی در ورزش حرفهای است. مسئولیت آگاهسازی، آموزش و اجرای صحیح این لیست، نهتنها بر دوش نهادهای رسمی، بلکه بر عهده هر پزشک، مربی و ورزشکار است. رعایت دقیق این مقررات، ضامن سلامت نسل آینده ورزشکاران و حفظ ارزشهای اصیل ورزش خواهد بود.
دکتر شیما قنادی -متخصص پزشکی ورزشی/رئیس کمیته پزشکی فدراسیون دوچرخه سواری
ارسال نظر