انتشار یافته در فصلنامه طب در ورزش

گلوکوکورتیکوئیدها (GCs) داروهایی پرکاربرد با خواص ضدالتهابی و سرکوب سیستم ایمنی هستند که در درمان طیف وسیعی از بیماری‌ها به کار می‌روند. در ورزشکاران، استفاده از این داروها باید با دقت و توجه به قوانین ضد دوپینگ و ملاحظات پزشکی همراه باشد.

تعریف و مکانیزم اثر:

گلوکوکورتیکوئیدها  دسته‌ای از هورمون‌های استروئیدی هستند که عمدتاً توسط قشر فوق کلیه سنتز می‌شوند. این هورمون‌ها نقش کلیدی در تنظیم متابولیسم، پاسخ‌های ایمنی و فرآیندهای التهابی ایفا می‌کنند.

کاربرد بالینی گلوکوکورتیکوئیدها در ورزشکاران

از نظر بالینی، گلوکوکورتیکوئیدها به دلیل خواص ضدالتهابی و سرکوب‌کننده سیستم ایمنی‌ کاربرد گسترده‌ای دارند و در درمان بیماری‌های خودایمنی، واکنش‌های آلرژیک، آسم و آسیب‌های اسکلتی-عضلانی تجویز می‌شوند. این داروها در اشکال دارویی مختلفی در دسترس هستند و  از راه‌های گوناگون (موضعی یا سیستمیک) مورد استفاده قرار می گیرند.

موارد کلیدی کاربرد درمانی عبارتند از:

بیماری‌های خودایمنی و التهابی: گلوکوکورتیکوئیدها به عنوان داروهای خط اول در درمان بیماری‌هایی مانند آرتریت روماتوئید، لوپوس اریتماتوز سیستمیک، بیماری‌های التهابی روده و ام‌اس با کاهش فعال‌سازی پاتولوژیک سیستم ایمنی به کار می‌روند.

بیماری‌های تنفسی: در آسم و بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD)، گلوکوکورتیکوئیدها التهاب راه‌های هوایی را کاهش داده، عملکرد ریه را بهبود بخشیده و از تشدید علائم بیماری جلوگیری می‌کنند.

واکنش‌های آلرژیک: در پاسخ‌های آلرژیک شدید مانند آنافیلاکسی و حساسیت دارویی برای سرکوب فعال‌سازی بیش از حد سیستم ایمنی به کار می‌روند.

پیوند اعضا: برای جلوگیری از رد پیوند از طریق سرکوب پاسخ ایمنی میزبان استفاده می‌شوند.

آنکولوژی: به عنوان همراه درمان‌های شیمی‌درمانی جهت کاهش التهاب و مدیریت عوارض جانبی مانند ادم مغزی کاربرد دارند.

پزشکی ورزشی: در ورزشکاران، گلوکوکورتیکوئیدها به صورت موضعی یا سیستمیک برای کاهش التهاب و درد مرتبط با آسیب‌های عضلانی-اسکلتی به کار می‌روند تا به ورزشکاران در حفظ عملکرد و تسریع روند بهبودی کمک کنند.  با این حال، مصرف آنها باید با دقت کنترل شود تا از تخلفات دوپینگ و خطرات سلامت جلوگیری شود .

عوارض جانبی گلوکوکورتیکوئیدها در ورزشکاران

مانند هر داروی دیگری با وجود فواید درمانی، گلوکوکورتیکوئیدها به ویژه در دوزهای بالا یا سیستمیک با عوارض جانبی مهمی همراه می باشند . عوارض احتمالی شامل سرکوب محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال، افزایش خطر ابتلا به عفونت‌های ثانویه و سایر اختلالات متابولیک می‌باشد. از این‌رو، تمامی پزشکان باید در تجویز این داروها، به‌ویژه در جمعیت ورزشکاران، با دقت و احتیاط عمل کنند.

در ورزشکاران، استفاده مزمن یا نامناسب می‌تواند موجب موارد زیر شود:

آتروفی و ضعف عضلانی:  قرارگیری طولانی‌مدت در معرض گلوکوکورتیکوئیدها باعث کاتابولیسم پروتئین‌ها شده و در نتیجه تحلیل عضلات و کاهش قدرت عضلانی را به دنبال دارد .

کاهش تراکم استخوان: گلوکوکورتیکوئیدها عملکرد استئوبلاست‌ها و متابولیسم کلسیم را مختل می‌کنند که خطر پوکی استخوان و شکستگی‌ها را افزایش می‌دهند .

اختلالات متابولیکی: مصرف گلوکوکورتیکوئیدها  موجب افزایش قند خون، مقاومت به انسولین و اختلال در چربی‌های خون شده و سلامت قلبی-عروقی را تهدید می‌کند .

تاخیر در ترمیم بافت و افزایش خطر عفونت: اثرات سرکوب‌کننده سیستم ایمنی موجب کندی بهبود بافت‌ها و افزایش حساسیت به عفونت‌ها می شود.

اثرات روانی-عصبی: برخی ورزشکاران دچار نوسانات خلقی، اضطراب یا اختلالات شناختی مرتبط با مصرف گلوکوکورتیکوئیدها می شوند.

با توجه به این خطرات، سازمان‌های نظارتی مانند آژانس جهانی مبارزه با دوپینگ (WADA) دستورالعمل‌های دقیقی در خصوص مسیر مصرف و دوزهای مجاز گلوکوکورتیکوئیدها در مسابقات تدوین کرده‌اند و استفاده درمانی نیازمند مجوزهای ویژه (TUE) می‌باشد تا از سوءاستفاده جلوگیری و سلامت ورزشکاران حفظ شود.

وضعیت گلوکوکورتیکوئیدها در فهرست مواد ممنوعه ۲۰۲۵

بر اساس فهرست مواد ممنوعه ۲۰۲۵ WADA، گلوکوکورتیکوئیدها در دسته S9 قرار دارند و در دوره مسابقه از طریق مسیرهای تزریقی، خوراکی، یا رکتال ممنوع هستند. مسیرهای مجاز شامل استنشاقی، اسپری بینی، قطره‌های چشمی، مصرف پوستی در ناحیه اطراف مقعد، کاربرد پوستی، مصرف دندانی داخل کانال ریشه و سایر اشکال موضعی است.

 معافیت درمانی (TUE) و شرایط آن

در صورت نیاز درمانی به مصرف گلوکوکورتیکوئیدها در دوره مسابقه، ورزشکار باید درخواست معافیت درمانی (TUE) ارائه دهد. بر اساس استاندارد بین‌المللی معافیت درمانی (ISTUE)، درخواست TUE باید شرایط زیر را داشته باشد:

ضرورت درمانی: نیاز به درمان باید به‌طور واضح و مستند توسط پزشک معالج اثبات شود.

عدم وجود جایگزین مناسب: هیچ جایگزین درمانی معقول و مجازی برای گلوکوکورتیکوئیدها وجود نداشته باشد.

عدم سوءاستفاده از دارو: درخواست TUE نباید ناشی از استفاده قبلی از ماده ممنوعه باشد.

دوره‌های پاک‌سازی پس از مصرف گلوکوکورتیکوئیدها

پس از مصرف گلوکوکورتیکوئیدها، سطح ادراری این داروها ممکن است تا مدتی به میزانی برسد که منجر به ثبت "یافته تحلیلی نامطلوب" (AAF)  و تست مثبت گردد. این مدت زمان به نوع گلوکوکورتیکوئید، مسیر مصرف و دوز تجویزی بستگی دارد. به‌منظور کاهش خطر AAF، ورزشکاران باید حداقل دوره‌های پاک‌سازی را رعایت کنند.

حداقل دوره‌های پاک‌سازی توصیه‌شده پس از مصرف گلوکوکورتیکوئیدها

تزریق داخل‌عضلانی (IM) حداقل ۶۰ روز

تزریق داخل مفصلی حداقل ۴۰ روز

تزریق پِری‌آرتیکولار یا پِری‌تندونی حداقل ۴۰ روز

تزریق داخل بورس حداقل ۳۰ روز

تزریق اپیدورال حداقل ۳۰ روز

تزریق داخل ضایعه یا داخل پوست حداقل ۱۰ روز

تجویز خوراکی حداقل ۶۰ روز

تجویز رکتال حداقل ۶۰ روز

توصیه می شود استفاده بالینی گلوکوکورتیکوئیدها، در ورزشکاران مبتنی بر شواهد علمی، محدود به زمان مشخص و منطبق با استانداردهای بین المللی ضد دوپینگ باشد.

منابع

1.World Anti-Doping Agency (WADA). (2025). Prohibited List and Therapeutic Use Exemptions Guidelines.

2.Smith, A. L., et al. (2025). Glucocorticoids in sports medicine: therapeutic applications and risks. Journal of Sports Medicine and Science, 39(2), 101-115.

3.Johnson, P. R., et al. (2025). Muscle catabolism induced by glucocorticoids: mechanisms and clinical implications. Endocrinology Reviews, 46(1), 45-62.

4.Miller, K. D., & Thompson, J. M. (2025). Metabolic consequences of systemic glucocorticoid therapy. Clinical Endocrinology, 98(3), 212-220.

5.Garcia, F. et al. (2025). Neuropsychiatric effects of glucocorticoids in athletes: a review. Sports Psychiatry Journal, 10(1), 12-22.

دکتر ساناز کبیری/ متخصص پزشکی ورزشی،نایب رئیس هیات پزشکی ورزشی استان تهران